Η μελαγχολική δημοκρατία

Του  πασκάλ  Μπρυκνέρ*

Μπήκαμε στην εποχή της δημοκρατικής αισιοδοξίας. Εδώ και δεκαπέντε χρόνια πληθαίνουν οι χώρες που υιοθετούν, η μια μετά   την άλλη, τις δικές μας αρχές διακυβέρνησης και συμπεριφοράς. [ … ] 

Κι ωστόσο να που μπήκαμε ταυτόχρονα και στην εποχή της δημοκρατικής μελαγχολίας. Μέσα στη γενική ευθυμία ξεχάσαμε σε ποιο βαθμό η Ευρώπη μίσησε επί χρόνια τη δημοκρατία με αταλάντευτη επιμονή. Αν υπήρξε ποτέ κάποια κοινή συναίνεση στον αιώνα μας, αυτή συνίσταται στην καχυποψία με την οποία οι πιο αντιθετικές οικογένειες πνεύματος αντιμετώπισαν αυτή τη μορφή διακυβέρνησης, προτιμώντας φόρμουλες πιο αιματηρές αλλά αφάνταστα πιο ελκυστικές. Και τίποτε δεν μας βεβαιώνει ότι αυτή η επίμονη αποστροφή, που αδρανεί προσωρινά, δεν θα αναδυθεί κάποια μέρα την επιφάνεια.

Γιατί η δημοκρατία είναι μισητή: έρχεται σε αντίθεση με την πιο αυθόρμητη κλίση του ανθρώπου να συντρίψει, να κυριαρχήσει ή να υποδουλώσει τους άλλους. Εχθρός των κρυφών μας εσωτερικών δαιμόνων, χαρακτηρίζεται από δύο ελαττώματα: για τον αντιδραστικό, το δημοκρατικό κήρυγμα της ισοτιμίας υψώνει τον κατώτερο και χαμηλώνει τον ανώτερο, βάζει τη γνώμη του φωτισμένου πολίτη στο ίδιο επίπεδο με αυτήν του άσχετου και δίνει στον τελευταίο τα όπλα για να αντισταθεί στη μοίρα του. Για τον επαναστάτη, η δημοκρατία είναι επικίνδυνη γιατί στερεί τους ανθρώπους από την ελπίδα να γλιτώσουν μια και καλή από την αδικία : ζητώντας τους να σεβαστούν τη νομιμότητα και την ετυμηγορία της κάλπης, υπόσχεται πολλά,  ενώ συνεχώς καθυστερεί την εκπλήρωση των υποσχέσεών της.  

Το μήνυμα της είναι διφορούμενο: κηρύσσει ταυτόχρονα τη μετριοπάθεια και την εξέγερση. Εξέγερση ενάντια στις καταχρήσεις, στην καταπάτηση των δικαιωμάτων, αλλά μετριοπάθεια στον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζει να διορθώσει αυτές τις υπερβάσεις σταδιακά, χρησιμοποιώντας το διάλογο κυρίως και όχι τη  βία και χωρίς ποτέ να βάζει σε κίνδυνο την επιβίωση του συνόλου. Υπερβολικά ταραχώδης για τους μεν, υπερβολικά ήρεμη για τους δε, ικανοποιεί ταυτόχρονα και την ανησυχία του συντηρητικού και τη γενναιοδωρία του προοδευτικού. Υπάρχει μέσα της ένα μίγμα απόλυτης απαισιοδοξίας - ο άνθρωπος είναι κακός και πρέπει να περιορίζεται από τους νόμους-  και μιας σχετικής εμπιστοσύνης στην ικανότητά του για βελτίωση. Η δημοκρατία τροφοδοτεί την ελπίδα και τη ματαίωση της ελπίδας, συνδαυλίζει την ανάγκη σταθερότητας και την επιθυμία της αλλαγής, είναι ταυτόχρονα ανατρεπτική και ρυθμιστική.

Έχει επομένως να αντιμετωπίσει δύο αντίθετες αντιδράσεις, που και οι δύο είναι δικό της γέννημα. Στην άκρα δεξιά επικρατεί ένας φόβος μπροστά στην ικανότητά της να διαλύει τους κοινοτικούς δεσμούς, τις προγονικές συμφωνίες αλληλεγγύης. Στην άκρα αριστερά υπάρχει μία ανυπομονησία μπροστά στη βραδύτητά της, την ασυγχώρητη νωθρότητά της, την πονηρή επιφυλακτικότητά της. Για την πρώτη, ο δημοκρατικός άνεμος, συντηρώντας τεχνητές διαιρέσεις με το παιχνίδι των κομμάτων, την ελευθερία του τύπου και των απόψεων, κατατεμαχίζει την κοινωνία σε ιδιωτικά άτομα που είναι ταυτόχρονα ευάλωτα και ξεριζωμένα. Για τη δεύτερη, ξεγελώντας αυτούς που αποτελούν  αντικείμενο  εκμετάλλευσης με φανταστικές παροχές (το δίκαιο, την αντιπροσώπευση, τον κοινοβουλευτισμό), εδραιώνει την εξουσία της άρχουσας τάξης και δεν είναι, κατά βάθος, παρά ο πιο πονηρός τρόπος να σπρώξει ένα λαό να διαλέξει μόνος του τους αφέντες που θα τον εξαπατήσουν και θα τον συμπιέσουν. Η μία καταγγέλλει τη λαϊκή κυριαρχία σαν το θρίαμβο του κοπαδιού, «τη βαρβαρότητα των αριθμών» (αδελφοί Γκονκούρ), «τα προστιθέμενα μηδενικά» (Νίτσε), που καταλήγει στο τέλος να μεταμορφώνει ένα έθνος σε συλλογή ατόμων εξορισμένων μέσα στην ίδια την καρδιά του πλήθους τους. Η άλλη κατηγορεί την ίδια λαϊκή κυριαρχία ότι δεν είναι παρά μόνο τυπική, ότι μεταβάλλει την κάθε ψήφο σε μια «πατάτα μέσα σ' ένα τσουβάλι πατάτες» (Μαρξ), ότι καθιερώνει το διαχωρισμό των ανθρώπων και καθυστερεί τη χειραφέτηση του ανθρώπινου είδους.

Μπρυκνέρ  Πασκάλ,  « Η  μελαγχολική  δημοκρατία» , σελ. 13- 15,  Εκδόσεις  Αστάρτη

* Γάλλος  Συγγραφέας. Καθηγητής Λογοτεχνίας και Πολιτικών Επιστημών στην Αμερική