Η κοινωνική εξέλιξη και η νέα παιδαγωγική Όλοι έχουμε την τάση να πιστεύουμε ότι είμαστε το κέντρο του κόσμου

Του  Jean  Piaget

[…] Πράγματι, η σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα συνιστά κάτι το εξαιρετικά καινούργιο, αν τη συγκρίνουμε με το παρελθόν της ανθρωπότητας. Τα συλλογικά φαινόμενα εμφανίζονται σήμερα σε νέα κλίμακα ή σε ένα νέο επίπεδο: όλα τα σημαντικά γεγονότα των κοινωνιών μας είναι διεθνή. Ό,τι και αν συμβεί σε οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη, αντηχεί αμέσως σε ολόκληρο τον κόσμο. Η αλληλεξάρτηση αυτή επιβλήθηκε σταδιακά σε όλους τους τομείς : δεν υπάρχει πια μεμονωμένη οικονομία, ούτε εσωτερική πολιτική, δεν υπάρχουν πια πνευματικές και ηθικές αντιδράσεις που να περιορίζονται σε μία μόνο ομάδα. […]

Είναι γεγονός ότι δεν είμαστε ψυχολογικά προσαρμοσμένοι στην κοινωνική μας κατάσταση. Τα γεγονότα ξεπέρασαν τους ανθρώπους και διαδέχτηκαν το ένα το άλλο με ρυθμό υπερβολικά γρήγορο για το ατομικό ή το συλλογικό μας πνεύμα. Δεν τα παρακολουθούμε πια. Στην καλύτερη περίπτωση είμαστε προσαρμοσμένοι στη ζωή της περιοχής όπου ζούμε, στη ζωή της πόλης μας, της χώρας μας, αλλά δεν κατανοούμε τη σημερινή κατάσταση του κόσμου, αυτό το σύμπαν που συντίθεται από πολύπλοκες και αλληλέγγυες σχέσεις. […]

Δεν μπορούμε ούτε ηθικά αλλά ούτε και πνευματικά να καταλάβουμε τι συμβαίνει. Δεν βρήκαμε ακόμη ούτε το μέσο, το νοητικό εργαλείο που θα μας επιτρέψει να συντονίσουμε τα κοινωνικά φαινόμενα, ούτε την ηθική συμπεριφορά που θα μας επιτρέψει να τα τιθασεύσουμε με τη θέληση και την καρδιά μας. […]

Αυτό λοιπόν που χρειαζόμαστε από κοινωνική άποψη δεν είναι να δώσουμε στο παιδί μερικές καινούργιες γνώσεις σχετικά με τις διεθνείς πραγματικότητες. Οι γνώσεις αυτές δεν θα του χρησιμεύσουν σε τίποτα, εάν δεν δημιουργήσουμε συγχρόνως μια ιδιαίτερη στάση, ένα νέο μέσο το οποίο να είναι ηθικό και νοητικό, διότι σε έναν τέτοιο τομέα αυτά τα δύο είναι αδιαχώριστα.

Δεν θα μπορούσα όμως να σας περιγράψω αυτό το μέσο, αφού δεν το γνωρίζω, ούτε το διαθέτω. Το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να προσπαθήσουμε να ανακαλύψουμε τις εξωτερικές του όψεις, τις συνθήκες, εκ των ων ουκ άνευ, της δημιουργίας του.

Κατά τη γνώμη μου, αυτές οι προϋποθέσεις είναι τρεις.

Πρώτη προϋπόθεση. Να απαλλαγούμε από μια αυθόρμητη στάση που υπάρχει στον καθένα μας, την οποία αποκτήσαμε παιδιά και η οποία μας εξουσιάζει σε κάθε ηλικία: τον πνευματικό και ηθικό εγωκεντρισμό. Όλοι είμαστε εγωκεντρικοί σε διαφορετικό βέβαια βαθμό ο καθένας. Όλοι έχουμε την τάση να πιστεύουμε ότι είμαστε το κέντρο του κόσμου, να θεωρούμε την προσωπική μας άποψη απόλυτη, την αντίληψή μας για πράγματα ως τη μόνη δυνατή και να νομίζουμε ότι ο καθένας πιστεύει ή θα έπρεπε να πιστεύει ό,τι πιστεύουμε και εμείς. Όταν μάλιστα όλα αυτά τα βλέπει κανείς μέσα από το πρίσμα της ηθικής, τότε φαντάζουν ακόμη πιο αληθινά.

Εδώ λοιπόν υπάρχει μια πρώτη στάση από την οποία πρέπει να απαλλαγούμε για να κατανοήσουμε τα κοινωνικά φαινόμενα. Και πιστεύω ότι αυτή η απελευθέρωση δεν είναι τόσο απλή όσο φαίνεται: πρόκειται για μια πραγματικά μεγάλη πνευματική προσπάθεια, μια προσπάθεια που απαιτεί σταθερή θέληση, και κάποιες φορές μάλιστα ένα είδος ηρωισμού.

Η επιστήμη που επικαλούμασταν προηγουμένως μας δείχνει πόσο βαθιά φτάνει η εγωκεντρική στάση και πόσο δύσκολο είναι να απαλλαγούμε από αυτήν, τόσο νοητικά όσο και συναισθηματικά. Πώς προσαρμόστηκε, αλήθεια, η σκέψη στον εξωτερικό κόσμο; Πώς έγινε ο ανθρώπινος νους ικανός να κατανοεί τα φυσικά φαινόμενα; Αυτό επιτυγχάνεται εγκαταλείποντας όλο και περισσότερο τον αρχικό εγωκεντρισμό μας· αυτή όμως η αλλαγή προοπτικής απαίτησε δουλειά αιώνων.

Ένα καλό παράδειγμα αποτελεί η αστρονομία. Ο ήλιος, το φεγγάρι, τα άστρα ήταν για τους πρώτους ανθρώπους ό,τι είναι και για τα μικρά παιδιά: μικρά φώτα τοποθετημένα στο ύψος των σύννεφων ή των βουνών, τα οποία μας ακολουθούν στην πορεία μας χωρίς καθορισμένη τροχιά. Κάθε παιδί έχει σκεφθεί ότι το φεγγάρι το ακολουθεί, κάθε παιδί έχει κάποια στιγμή πιστέψει ότι μπορεί να κατευθύνει την κίνηση των άστρων σύμφωνα με τις δικές του κινήσεις. Πολλές «πρωτόγονες» κοινωνίες έχουν παραδεχθεί ακριβώς το ίδιο. Σύμφωνα λοιπόν με μερικές αρχαίες κινέζικες δοξασίες, την τροχιά των άστρων την όριζε το βάδισμα του Αυτοκράτορα, Γιου του Ουρανού.

Οι Έλληνες σημείωσαν μεγάλη πρόοδο εγκαταλείποντας αυτή την εγωκεντρική και πρωτόγονη άποψη. Κατάλαβαν ότι τα άστρα έχουν τακτική και ανεξάρτητη από εμάς τροχιά. Αυτό αποτέλεσε μια μεγάλη νίκη κατά του εγωκεντρισμού, με την έννοια της αντικειμενικότητας, αν και αμέσως αποκτήσαμε ένα νέο είδος εγωκεντρισμού. Έπειτα σκέφτηκαν ότι η γη είναι στο κέντρο του κόσμου και ότι, επομένως, τα άστρα γυρνούν γύρω από αυτήν. Μια τέτοια πεποίθηση βέβαια δεν συγκρίνεται πια με εκείνη του παιδιού που πιστεύει ότι το φεγγάρι το ακολουθεί. Το να δεχθούμε όμως ότι η γη είναι το κέντρο του σύμπαντος και ότι ο ήλιος και τα άλλα άστρα γυρίζουν γύρω της είναι μια ακόμη μορφή εγωκεντρισμού.

Έπειτα ήρθαν ο Κοπέρνικος και ο Νεύτωνας, οι οποίοι συνέλαβαν τις ακριβείς σχέσεις της γης και του ήλιου και ότι το ηλιακό σύστημα δεν είναι το κέντρο του κόσμου. Και σε αυτή τη φάση σημειώθηκε μια σημαντική νίκη κατά του εγωκεντρισμού, με την έννοια του αντικειμενικού συντονισμού. Ο εγωκεντρισμός όμως υπερίσχυσε και πάλι με μια καινούρια και πιο εκλεπτυσμένη μορφή. Ο Νεύτωνας, εκθέτοντας το σύστημά του για τον κόσμο, υποστήριξε πράγματι ότι υπάρχει απόλυτος χρόνος και χώρος, όμοιοι με τις διαστάσεις που εμείς οι άνθρωποι μετράμε με τα ρολόγια και τα μέτρα. Χρειάστηκε να περιμένουμε περισσότερο από δύο αιώνες, συνολικά, για να έρθει επιτέλους ο Αϊνστάιν και να μας δείξει ότι ο χρόνος και ο χώρος δεν είναι αφ' εαυτού δεδομένοι, αλλά ότι αλλάζουν ανάλογα με το σημείο του σύμπαντος όπου βρισκόμαστε και ανάλογα με την ταχύτητα που έχουν τα κινούμενα σώματα.

Από αυτές τις εξελίξεις διαπιστώνουμε ότι, αν και σε κάθε στάδιο η ανθρώπινη σκέψη κατόρθωνε να απαλλαγεί από τη μια ή την άλλη ιδιαίτερη μορφή εγωκεντρισμού, κάθε φορά ξανάπεφτε σε  μια πιο εκλεπτυσμένη μορφή εγωκεντρισμού, ο οποίος με τη σειρά του εμπόδιζε την αληθινή αντικειμενικότητα.

Και από την κοινωνική άποψη λοιπόν ισχύει κατά μείζονα λόγο το ίδιο. Αρχικά υπήρξαμε παιδιά που νόμιζαν ότι βρίσκονταν στο κέντρο του κόσμου. Όταν ήμασταν βρέφη, είχαμε την εντύπωση ότι το σύμπαν είναι ένα σύνολο από εικόνες που γυρίζει γύρω από μας και τις οποίες κατευθύνουμε με τον τρόπο μας. Ήταν το στάδιο, θα λέγαμε, του πλήρους εγωκεντρισμού. Έπειτα προσαρμοστήκαμε στην κοινωνική ζωή της οικογένειας, στις μικρές παιδικές κοινωνίες. Έτσι απαλλαχθήκαμε από τις αρχικές ψευδαισθήσεις μας, για να τις ξανασυναντήσουμε όμως σε ένα καινούργιο επίπεδο και ούτω καθεξής. Παντού συμβαίνει το ίδιο: σε κάθε καινούρια προσπάθεια συντονισμού αντιστοιχεί μια υποτροπή που οδηγεί σε ένα νέο ατομικό ή συλλογικό εγωκεντρισμό.

Δεύτερη προϋπόθεση. Η απελευθέρωση από την επήρεια των κοινωνικών εξαναγκασμών. Ο εγωκεντρισμός δεν είναι το μόνο που μας εμποδίζει να προσαρμοστούμε στις διεθνείς σχέσεις και στην ανθρωπότητα όπως αυτή πραγματικά είναι. Πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη μας τους εξαναγκασμούς που ασκούν πάνω μας το παρελθόν, οι παραδόσεις και ολόκληρη η κοινωνική, ομάδα στην οποία ανήκουμε. Δεν ξέρουμε πώς να σκεφτόμαστε ελεύθερα, δεν ξέρουμε πώς να διαμορφώσουμε αυτόνομα την ηθική μας. Καταφέρνουμε ωστόσο να σκεφτούμε προσωπικά στον τομέα της επαγγελματικής μας δραστηριότητας, όταν, για παράδειγμα, κάνουμε κάποια επιστημονική εργασία ή ένα έργο τεχνικής φύσης. Ως εκ τούτου, ο καθένας στο χώρο του φτάνει ως έναν πολύ μικρό βαθμό στην εσωτερική ελευθερία. Μόλις όμως περάσουμε σε γενικότερα προβλήματα, μόλις θελήσουμε να σκεφτούμε ως άνθρωποι και όχι πια ως ειδικοί, αποκτούμε ξανά τις παρωπίδες μας και γινόμαστε πρόβατα, δεν έχουμε πια ούτε νοητική κρίση ούτε ηθική ελευθερία. […]

Τρίτη προϋπόθεση. Είναι αυτό που θα ονομάσω μέθοδο της αμοιβαιότητας. Θα μου πείτε ίσως ότι, όταν θα έχουμε καταργήσει τον εγωκεντρισμό, όταν θα έχουμε καταργήσει τους εξαναγκασμούς της ομάδας, δεν θα μένει πια τίποτα. Όχι λοιπόν, δεν πιστεύω ότι πρέπει να εγκαταλείψουμε τις προσωπικές μας απόψεις. Πιστεύω ότι ο καθένας πρέπει να διατηρήσει την προσωπική του προοπτική, γιατί τελικά είναι το μόνο που τον συνδέει με το πραγματικό. Αυτό που πρέπει να κάνουμε, και αυτό είναι το δύσκολο, είναι να καταλάβουμε ότι η δική μας άποψη δεν είναι η μόνη δυνατή. Ο καθένας πρέπει να τοποθετήσει το ατομικό, συλλογικό και εθνικό του σύμπαν ανάμεσα στα άλλα δυνατά σύμπαντα. Αυτή είναι η μέθοδος των συσχετισμών, η οποία φαίνεται να αποτελεί το κατεξοχήν διεθνές ιδανικό, που όμως είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί. Μια τέτοια όμως μέθοδος αποτελεί ακριβώς το ανάλογο αυτού που από επιστημονική άποψη ονομάζουμε μέθοδο του συντονισμού. Μιλήσαμε, για παράδειγμα, προηγουμένως για τη σχετικότητα. Η σχετικότητα δεν κατάργησε στη φυσική την αντικειμενικότητα όπως φοβόταν ο κοινός θνητός. Δεν κατάργησε καν την ανθρώπινη και περιορισμένη άποψη των πραγμάτων: απλώς την τοποθέτησε ανάμεσα σε άλλες πιθανές απόψεις, την καταχώρισε σε ένα αρμονικό σύστημα που διευρύνει την αντίληψή μας για τον κόσμο. […]

Jean   Piaget

Περί  παιδαγωγικής,  σελ.  128 -135 

Εκδόσεις   Ελληνικά  Γράμματα

Ο  Ζαν Πιαζέ   (9 Αυγούστου  1896 – 16 Σεπτεμβρίου 1980) ήταν Ελβετός φιλόσοφος, φυσικός επιστήμονας και ψυχολόγος, ιδιαίτερα γνωστός για τις μελέτες του σχετικά με τα παιδιά, την θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης (αγγλικά: Τheory of cognitive development) και για την επιστημολογική του άποψη γνωστή και ως γενετική επιστημολογία. Η σημαντικότερη συμβολή του θεωρείται η στρουκτουραλιστική κατασκευή των σταδίων της γνωστικής ανάπτυξης του ανθρώπου, ενώ όσον αφορά τη θεωρία της μάθησης υποστήριξε την εμπειριστική πρόσκτηση γνώσης μέσω της εμπειρίας, της παρατήρησης και τέλος της αφαίρεσης.

Βικιπαίδεια

.