Έργα του ανθρώπου Οι περισσότεροι αποδίνουμε τη σύνθεση της ζωής μας σε αίτια ανεξάρτητα από τη θέλησή μας

Του  Ε.Π.  Παπανούτσου

Το σημαντικότερο  αλλά  και  το  πιο  δύσκολο έργο του ανθρώπου είναι η διαμόρφωση της ζωής του. Γιατί, ας μη γελιόμαστε, ο εαυτός μας όπως και ό,τι τον τριγυρίζει και αποτελεί αυτό που ονομάζουμε προσωπική μας κατάσταση (η οικογένεια, το επάγγελμα, ο κύκλος των φίλων, οι αισθηματικές σχέσεις, τα κάθε λογής ασχολήματα  που γεμίζουν την ύπαρξή μας, από τα πιο ευτελή έως τα υψηλότερα) είναι κάτι που κατά μέγα μέρος πλάθεται, σχεδιάζεται και οργανώνεται από μας τους ίδιους. Είναι λοιπόν από μιαν άποψη έργο μας. Αυτό συνήθως οι άνθρωποι δεν το καταλαβαίνουν, ή κάνουν πως δεν το καταλαβαίνουν. Οι περισσότεροι αποδίνουμε τη σύνθεση της ζωής μας σε αίτια ανεξάρτητα από τη θέλησή μας ή σε νόμους που δεν τους ξέρουμε, και όταν μας βρίσκουν περιπλοκές ή δυστυχίες, αντί να ανατρέξουμε στα μακρινά λάθη μας που τώρα ενεργούν με τόση καθυστέρηση, καταριόμαστε τους άλλους ή τη μοίρα, ολοφάνερα για να   αλαφρώσουμε τη συνείδησή μας από το ασήκωτο βάρος των ευθυνών. Το βαθύτερο αίτιο αυτής της αφροσύνης δεν είναι μόνο η δειλία, αλλά και η άγνοια.

       Επειδή οι περισσότεροι βλέπουν μόνο την επιφάνεια των γεγονότων και δεν εισδύουν βαθιά ως τις ρίζες τους, αγνοούν τη μεγάλη και ανατριχιαστική αλήθεια : ότι τη  ζωή μας τη φτιάχνουμε όχι μόνο με όσα επιχειρούμε και μοχθούμε να τα επιτύχουμε, άλλα και μ' εκείνα ακόμη που παραμελούμε να τα παρακολουθήσουμε ή να τα καταπιαστούμε, με όσα δηλαδή αφήνουμε μόνα τους να συντελεστούν χωρίς την επέμβαση ή τον έλεγχο το δικό μας. Το καλύτερο μάθημα που μπορούμε να δώσουμε σ' έναν άνθρωπο είναι να τον διδάξουμε (μάλιστα από τα μικρά του χρόνια, για να το χωνέψει καλά) ότι η μικρή ή μεγάλη μας ιστορία γράφεται κατά μέγα μέρος από μας τους ίδιους και γράφεται όχι μόνο από την επιμέλεια και το ζήλο μας, αλλά και από την αδιαφορία και την οκνηρία μας. Για κάθε φάση της πορείας, από τις πιο σημαντικές έως τις πραγματικά ή φαινομενικά ασήμαντες, υπεύθυνη σε μεγάλο ποσοστό είναι άλλοτε μια ενέργεια, άλλοτε πάλι μια παράλειψή μας. Αν υπαίτια θεωρούμε για τις ευτυχείς ή ατυχείς περιπέτειές μας τη σύμπτωση ή άλλες σκοτεινές δυνάμεις, αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι σχεδόν όλοι προσέχουμε τις ενέργειες που κάνουμε, όχι και τις παραλείψεις μας που εύκολα λησμονούμε.

    Φυσικά ο εαυτός μας και η προσωπική του κατάσταση, εσωτερική και εξωτερική, δεν είναι αποκλειστικά και μόνο έργο των χειρών μας. Αυτό θα ήταν καθαρή μωρία να το ισχυριστεί κανείς σοβαρά. Επιτέλους ερχόμαστε στον κόσμο με ορισμένα κεφάλαια και χρέη που εμείς δεν τα δημιουργήσαμε : βιολογικές καταβολές, κοινωνικό περιβάλλον, πνευματική παράδοση κτλ. Μέσα εδώ είμαστε, θέλοντας και μη, αναγκασμένοι να στήσουμε την επιχείρησή μας και να κινηθούμε για να την αναπτύξουμε. Και ξέρουμε πόση βαθμολογική ποικιλία χαρακτηρίζει αυτές τις δυνατότητες ή τις δυνάμεις που μέσα στον κύκλο τους θα παιχτεί η ζωή μας : άλλες είναι ελαστικότερες και με κάποια ένταση στην προσπάθειά μας λυγίζει η αντίσταση τους, άλλες πάλι είναι φοβερές και ανένδοτες· πέφτουν επάνω μας και μας συνθλίβουν κάθε φορά που υψώνουμε το κεφάλι και επιχειρούμε να απαλλαγούμε από τον κλοιό τους. Ώστε δεν είμαστε μόνοι στο εργαστήρι, όταν πλάθουμε τη ζωή μας. Ο ίδιος νόμος ισχύει για κάθε ανθρώπινη δημιουργία. Μόνο ο Θεός μπορεί να δημιουργήσει εκ του μηδενός. Ο άνθρωπος ξεκινάει πάντα από κάτι που δεν του ανήκει και αγωνίζεται να φυσήξει επάνω σ' αυτό την πνοή του, να του δώσει τη δική του σφραγίδα, να το κάνει πλάσμα δικό του, φορέα του πνεύματος του, έκφραση μιας σκέψης, ενός αισθήματος, μιας επιθυμίας του. Έτσι λ.χ. δημιουργεί ο καλλιτέχνης : μαλάζει μιαν ύλη (τον πηλό, τα χρώματα, τους ήχους, το λόγο κτλ.) που δεν την έχει φτιάξει αυτός, και ιδροκοπάει  να υπερνικήσει την αντίστασή της για να πραγματοποιήσει με την ιδιορρυθμία της και εναντίον των ιδιοτροπιών της το έργο που έχει σχηματιστεί μέσα στους καημούς της ψυχής του και γυρεύει την αισθητή παράσταση για να σαρκωθεί και να υπάρξει. Έτσι επίσης δημιουργεί ο σοφός την αλήθεια, γιατί ποίημα είναι και η γνώση, ποίημα του ανθρώπου. Έτοιμη δεν προσφέρεται, αλλά κατακτάται με μόχθο από δεδομένα που μια ορισμένη μεθοδολογική προοπτική τα κατασκευάζει μέσα στο πειραματικό εργαστήριο. Όχι εκ του μηδενός, φυσικά. Αλλά πάλι από μιαν «ύλη» που πρέπει να νικηθεί και να αφομοιωθεί από τον κριτικό λογισμό, από το πνεύμα το συνθετικό. Κι εδώ λοιπόν μέσα σε αντιστάσεις δοκιμάζεται, αναφτερώνεται και θριαμβεύει η δημιουργική ελευθερία του ανθρώπου. Όπως το βέλος υψώνεται από το διάλογο που στήνουν η δύναμη του τοξότη και η αντίσταση του αέρα, έτσι και μέσα στα εμπόδια καταφάσκει και χαίρεται την ελευθερία του το πνεύμα.

      Ακριβώς με τον ίδιο τρόπο πλάθει και την ίδια την ύπαρξή του ο άνθρωπος. Έργο είναι και τούτο που δημιουργείται όχι εκ του μηδενός, αλλά από μιαν «ύλη» πάλι που πρέπει να δουλευτεί, για να δώσει εκείνο που θα της ζητήσουμε. Και το έργο αυτό, όταν η επιτυχία στεφανώσει τους κόπους που καταβάλλονται για την κατασκευή του, αξίζει να το παραβάλουμε μ' ένα καλλιτέχνημα ή με μια λαμπρή επιστημονική κατάκτηση. Γιατί είναι άθλος δύσκολος, δυσκολότερος από κάθε άλλον, και δικαιολογημένα τιμά όποιον κατορθώνει να τον βγάλει πέρα νικητής. Συνηθίζουμε να προσέχουμε και να θαυμάζουμε μόνο τα έργα που γράφονται και δημοσιεύονται ή γεμίζουν τις πινακοθήκες και τα μουσεία, καθώς κι εκείνα που προσθέτουν μια νέα σελίδα στη στρατιωτική ή στην πολιτική ιστορία ενός λαού. Τα άλλα, αυτά που περιεχόμενο και μορφή τους έχουν τη ζωή και τη μοίρα ενός εκλεκτού ανθρώπου, μιαν ολόκληρη δηλαδή ιστορία που έχει  γραφεί με πόνο και με αίμα, αυτά πολύ λίγο τα προσέχουμε και ακόμη λιγότερο τα θαυμάζουμε, γιατί δεν μάθαμε να εκτιμούμε την ανθρώπινη δημιουργικότητα και τον ανθρώπινο κάματο έξω από τα κέρδη που μπορούμε να ποριστούμε από τα προϊόντα τους. Και όμως υπάρχουν «ζωές» που είναι αληθινά ποιήματα, υψηλότερα από τα πιο μεγάλα που γνωρίζουμε. Πώς είναι δυνατόν να παραβλέψουμε την ποίηση αυτού του είδους που ξέκοψε από τη σφαίρα της φαντασίας και του λόγου και έγινε πραγματικότητα κρουστή; Ή χρειάζονται τάχα επιχειρήματα για να πειστούμε ότι ευκολότερα γράφεται ένα ποίημα και δυσκολότερα πλάθεται μια ζωή ώστε να αποπνέει το άρωμα το ποιητικό και να λάμπει από ηθικό κάλλος;

       Για να βεβαιωθούμε, δεν έχουμε παρά ν' αναπολήσουμε την προσωπική ιστορία εκλεκτών ανθρώπων που τους γνωρίσαμε από κοντά και τους θαυμάσαμε. Κάποτε δεν είναι ανάγκη να ανεβεί κανείς ψηλά τη σκάλα της κοινωνικής ή της πνευματικής ιεραρχίας για να βρει τα καλύτερα δείγματα του είδους. Συνήθως, συνηθέστατα τα συναντούμε στον κύκλο των απλών και ταπεινών ανθρώπων. Και τα χαιρόμαστε τόσο περισσότερο, όσο μεγαλύτερες είναι σ' αυτό το κλίμα οι αντιστάσεις της «ύλης», που πρέπει να υπερνικηθούν για να γίνει η ύπαρξη του ανθρώπου μορφή αναπαυμένη στον εαυτό της, αυτάρκης, γεμάτη από ευγένεια, σαν αληθινό καλλιτέχνημα. Εκτός όμως από τον κύκλο των άμεσων γνωριμιών, αφθονότερα και πειστικότερα πρότυπα θα βρούμε μέσα στην ιστορία της ανθρωπότητας, αν έχουμε την υπομονή να τη μελετήσουμε με αυτή την οπτική γωνία. Εδώ υπάρχουν όλες  οι παραλλαγές, όλα τα στυλ της ζωής, από το ηρωικό και ατίθασο ύφος που φλέγεται ολόκληρο και αστράφτει από τη φωτιά του πάθους, έως το φρόνιμο ήθος των σοφών ανθρώπων που στέκονται απέναντι στην τύρβη του κόσμου ατάραχοι, νηφάλιοι, πάντοτε παρόντες, ακλόνητοι στην εσωτερική τους ευστάθεια και με το χαμόγελο της καλοσύνης χαραγμένο βαθιά επάνω στο πρόσωπο τους. Στην πρώτη περίπτωση ο νους μας πηγαίνει αυτόματα στον Αλέξανδρο, στον Καίσαρα, στον Ναπολέοντα ^. στη δεύτερη σε μια σειρά άγιων σαν τον Σωκράτη, τον Μάρκο Αυρήλιο, τον Σπινόζα... Όλοι εξαίσια ποιήματα, λαμπρά έργα του ανθρώπου, κατορθώματα από τα σπανιότερα πού έχει να επιδείξει η ιστορία του.

      Πλούτο του κόσμου και δόξα της ανθρωπότητας θεωρούμε συνήθως τα υψηλά αγαθά του πολιτισμού, τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς, τις επιστημονικές κατακτήσεις, τις μεγάλες θρησκευτικές ιδέες. Άμα καλοσκεφτούμε, θα φτάσουμε στο συμπέρασμα ότι οι θησαυροί, για τους οποίους πρέπει να υπερηφανεύεται ό άνθρωπος, είναι πάλι οι «άνθρωποι», αυτοί δηλαδή πού έκαναν τη ζωή τους έργο μεγάλο και θαυμαστό.

Επίκαιρα  και  Ανεπίκαιρα,   

Σελ.  13- 18

Εκδόσεις   Νόηση

Το  αρχικό  κείμενο  ήταν  σε  πολυτονική  γραφή


Ευάγγελος  Παπανούτσος    Βιογραφικά