Ο ρόλος του δασκάλου στην κοινωνία της πληροφορίας

Teacher traditional or teacher globatus

( Το παρακάτω άρθρο δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό «Τα Εκπαιδευτικά», τ. 59-60, 2001, σ. 233-238) .

Οι καιροί της ιλιγγιώδους επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου, της παγκοσμιοποίησης της γνώσης και της οικονομίας, απαιτούν ένα σχολείο σύγχρονο, ελκυστικό, προσαρμοσμένο στις σημερινές απαιτήσεις.

Εδώ και πολλά χρόνια στις ΗΠΑ και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες μελετούν, πειραματίζονται και χαράσσουν στρατηγική για την μετεξέλιξη του παραδοσιακού σχολείου, αλλά και των ανώτερων και ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, και την είσοδο τους στην κοινωνία του 21ου αιώνα.

Είναι σίγουρο ότι τα επόμενα χρόνια θα κυριαρχήσουν στη  ζωή μας οι νέες τεχνολογίες με πρωταγωνιστές την Πληροφορική, τη Βιοτεχνολογία και τα Νέα Υλικά. Τα προβλήματα που θα προκύψουν από τη μετάβαση της εκπαίδευσης από τη μια κατάσταση στην άλλη είναι πολλά και περίπλοκα.

Διδακτικές πρακτικές και μέθοδοι που μελετήθηκαν και κυριάρχησαν στον αιώνα που φεύγει, φαίνεται να δίνουν τη θέση τους σε νέα δεδομένα που πολύ λίγο έχουν μελετηθεί και που ακόμη δεν έχουμε κατανοήσει πλήρως. Εκπαιδευτικοί με πολύχρονη εμπειρία βρίσκονται μπροστά σε μαθητές που αντιμετωπίζουν τα νέα δεδομένα με πολύ μεγάλη άνεση. Οι νέες τεχνολογίες φαίνεται να μην ξαφνιάζουν καθόλου τους νέους, ενώ τρομάζουν σχεδόν όλους τους παλαιότερους. Μερικοί οχυρώνονται πίσω από τη σκέψη ότι όλα αυτά είναι μια «παγκόσμια τρέλα» που σιγά- σιγά θα υποχωρήσει.

Η μετάβαση  αυτή, όμως, μεταλλάσσει το ρόλο του σχολείου και δημιουργεί νέα δεδομένα και αυξημένες ευθύνες που προϋποθέτουν ριζικές αναμορφώσεις στη δομή του υφιστάμενου εκπαιδευτικού συστήματος.

Όμως, τα πράγματα  στο περιβάλλον της εκπαίδευσης έχουν ήδη αρχίσει να αλλάζουν ριζικά. Είτε δεχθούμε ότι στεκόμαστε στο κατώφλι της μετανεωτερικότητας είτε ότι διανύουμε την ύστερη φάση της νεωτερικότητας, βρισκόμαστε πάντως οι προηγμένες τουλάχιστον χώρες του Βορρά αντιμέτωποι με προκλήσεις που αμφισβητούν ευθέως την ίδια την υπόσταση του σχολείου στη μορφή που καθιερώθηκε κατά τον 19ο αιώνα και αναπτύχθηκε τον 20ο .

Στην Αμερική που σήμερα βιώνει τη μεγαλύτερη εκπαιδευτική επανάσταση στην ιστορία της, οι κυριότεροι νέοι θεσμοί που συγκροτούν το σταδιακά μεταβαλλόμενο μωσαϊκό της αμερικανικής πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είναι: Τα κουπόνια παιδείας, τα ανάδοχα σχολεία,  οι ιδιωτικές εταιρείες διαχείρισης δημόσιων σχολείων,  το σχολείο στο σπίτι. Πολλές απ’ αυτές τις ιδέες έχουν υιοθετηθεί προ καιρού σε χώρες όπως η Ολλανδία, η Νέα Ζηλανδία, η Δανία, και η Σουηδία.

Μέσα σ' αυτό το διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον καλείται ο δάσκαλος να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του νέου ρόλου του που επιβάλλεται να είναι  προσαρμοσμένος στα νέα δεδομένα που πλέον καθορίζονται σε παγκόσμιο επίπεδο.

Κι ενώ είναι παγκόσμια παραδεκτό πως  η  επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος άλλαξαν ριζικά τη γεωργία, την ιατρική και τη βιομηχανία, ο τρόπος με τον οποίο τα παιδιά μαθαίνουν έχει παραμείνει βασικά ο ίδιος, βασιζόμενος σε ιδέες που κληρονομήσαμε εδώ και αιώνες.

Με τον ίδιο τρόπο, λοιπόν,  που η πρόοδος στις βιοτεχνολογίες έκανε δυνατή την «πράσινη επανάσταση» στη γεωργία, έτσι και οι ψηφιακές τεχνολογίες κάνουν δυνατή μια «μαθησιακή επανάσταση» στην εκπαίδευση.  Αυτές οι νέες τεχνολογίες θα αλλάξουν όχι μόνο το πώς τα  παιδιά μαθαίνουν αλλά και το τι μαθαίνουν, καθώς επίσης και το ποιοι μαθαίνουν μαζί τους.

Κι εδώ ανακύπτει το βασικό και καίριο ερώτημα. Ποιος θα είναι ο ρόλος του δάσκαλου σε αυτό το νέο περιβάλλον, ενώ είναι ευρύτερα γνωστό πως δύσκολα αλλάζουν διαμορφωμένες επαγγελματικές συνήθειες και νοοτροπίες;

Ποιος είναι σήμερα ο ιδανικός δάσκαλος στην εποχή της παγκοσμιοποίησης της γνώσης και της κοινωνίας της πληροφορίας;

Ιδανικός δάσκαλος, υποστηρίζει ο Νίκος Καζαντζάκης, «είναι εκείνος που γίνεται γέφυρα για να περάσει αντίπερα ο μαθητής του. Κι όταν πια του διευκολύνει το πέρασμα, αφήνεται χαρούμενα να γκρεμιστεί, ενθαρρύνοντας το μαθητή του να φτιάξει δικές του γέφυρες».

Όμως πώς θα γίνει γέφυρα, για να παραφράσουμε το Νίκο Καζαντζάκη, ο σημερινός δάσκαλος για να επικοινωνήσουν οι μαθητές κι ο ίδιος σε ένα διαφοροποιημένο σχολικό περιβάλλον, σε μια εντελώς μεταλλαγμένη μορφή εκπαιδευτικής διαδικασίας;

Στο καινούργιας αντίληψης σχολείο, το εξοπλισμένο με διάφορα ηλεκτρονικά μέσα, πέρα από τα συμβατικά χάρτινα βιβλία και τους χάρτες που μένουν βουβοί, παθητικά κρεμασμένοι στον τοίχο, οι μαθητές  αποκτούν πρόσβαση σε δεδομένα πέρα από τον έλεγχο του δασκάλου τους. Η καθοδήγηση του δασκάλου περιλαμβάνει μια εκλαΐκευση της μεθόδου του μαθητή, δηλαδή τις διαδικασίες, που οδηγούν το μαθητή να μαθαίνει πώς να μαθαίνει.

Η μάθηση μέσα από τις παραδόσεις μόνον, η πάντα ελεγχόμενη από τη μεριά αυτού που διδάσκει, περιορίζεται. Το κέντρο μετατίθεται από το δάσκαλο στο  μαθητή ενώ ο συνεργατικός ρόλος του εκπαιδευτικού αποκαθιστά τη λειτουργικότητα στη μαθησιακή διαδικασία γιατί έχει συμμετοχικές δομές, συνερευνητικότητα και συλλογική προσπάθεια στην αντιμετώπιση γνωστικών και άλλων παιδαγωγικών προβλημάτων.

Την ίδια στιγμή στη μεταλλαγμένη αυτή διαδικασία της μάθησης οι δάσκαλοι παίρνουν γνώση μερικές φορές και από τους μαθητές τους κι αυτοί από άλλους μαθητές. Έτσι δάσκαλοι και μαθητές εναλλάσσονται στο ρόλο πομπός-δέκτης και μέσα από αυτή την αμφίδρομη επικοινωνία επωφελούνται πολλαπλάσια.

Έτσι ο δάσκαλος εκτός από οδηγός, συνεργάτης, μέσο για επίδειξη κάποιων γνώσεων, τώρα γίνεται και κάποια στιγμή μαθητής.

Ο εκπαιδευτικός έχει καινούργια καθήκοντα που μερικοί θα θεωρήσουν δυσβάστακτα και άλλοι συναρπαστικά. Πέφτοντας οι τοίχοι της τάξης, άλλους θα τους αφήσουν εκτεθειμένους και άλλοι θα βρουν τη χαμένη τους αξιοπρέπεια.

Οι δάσκαλοι, έχοντας εξωθηθεί σε διαφορετικές συμπεριφορές από την εισβολή των νέων τεχνολογιών αλλά και τις αυξανόμενες γνώσεις των μαθητών τους, θα επωμισθούν καινούργιους ρόλους εγκαταλείποντας ίσως και ολοκληρωτικά τα όσα έκαναν στην τάξη ως τώρα.

Στο νέο τοπίο της δια βίου εκπαίδευσης, το διαδίκτυο θα αποτελεί τον αναγκαίο σύμμαχο και το χρήσιμο συμπλήρωμα του εμπνευσμένου δασκάλου, αλλά δεν θα του στερήσει ποτέ το ρόλο του βασικού στυλοβάτη της εκπαιδευτικής προσπάθειας. Οι όποιες επιφυλάξεις δεν δικαιολογούν μια στείρα άρνηση των ασύλληπτων, για τις προηγούμενες γενιές, δυνατοτήτων που προσφέρουν οι «λεωφορειόδρομοι της πληροφορικής» στο εκπαιδευτικό έργο.

Αποτελεί κοινή παραδοχή πια πως διαμορφώνονται νέα δεδομένα και εγείρονται πλέον νέα κοινωνικά αιτήματα, που αναιρούν τον παραδοσιακό χαρακτήρα του εκπαιδευτικού συστήματος και επιβάλλουν άμεσες και ριζικές αλλαγές στη δομή και στα περιεχόμενα της εκπαίδευσης και κυρίως στο ρόλο του σχολείου και του δασκάλου.

Σε μια εποχή που ο ανθρώπινος παράγοντας έχει καθοριστική σημασία για την ανάπτυξη και την αντιμετώπιση του διεθνούς ανταγωνισμού και σε μια κοινωνία που την προσδιορίζει πια καθοριστικά η γνώση, το γνωστικό κεφάλαιο των εκπαιδευτικών πρέπει διαρκώς να ανανεώνεται.

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού δεν είναι στην τάξη για να διδάσκει μόνο και να διαπιστώνει ποιος έμαθε και ποιος όχι, αλλά έχει την ευθύνη της αποτυχίας ή της επιτυχίας, όπως συμβαίνει με τον προπονητή μιας αθλητικής ομάδας. Επιβάλλεται να έχει παιδαγωγικό ενδιαφέρον και διαρκή εγρήγορση για τη μαθησιακή πορεία του μαθητή. Η μάθηση δεν κατακτάται με διαταγές, προϋποθέτει μόχθο, προσπάθεια.

Ο ρόλος του είναι να βοηθάει τα παιδιά να κάνουν την πληροφορία πράξη, δημιουργία. Ο καλός δάσκαλος δεν λειτουργεί καν ως δάσκαλος αλλά ως ένας άνθρωπος ο οποίος εξακολουθεί να μαθαίνει μαζί με τους μαθητές του. Αν μεγάλοι και μικροί,   δάσκαλοι και παιδιά, μάθαιναν ο ένας από τον άλλον, η κατάσταση στα σχολεία θα ήταν ιδανική. Καλός μαθητής είναι αυτός που είναι καλός στο να μαθαίνει. Αν λοιπόν βάλεις ένα παιδί κοντά σε έναν άνθρωπο ο οποίος ξέρει να μαθαίνει, θα μάθει και το παιδί να μαθαίνει.

Σύγχρονος δάσκαλος είναι εκείνος που έχει εμβαθύνει στη σκέψη του και έχει εμπεδώσει τη σημασία των λόγων του μεγάλου μας παιδαγωγού Μίλτου Κουντουρά ότι «Μαθητής μου εμένα δεν είναι κείνος που αγαπά την ήρεμη και ακίνδυνη ζωή, τη στρωμένη με λουλούδια, αλλά εκείνος που μέσα του έχει ξυπνήσει η ανησυχία. Μαθητής μου δεν είναι εκείνος που θα μ’ αγαπήσει με μια μαλακή και θηλυκιά αγάπη, αλλά εκείνος που ακολουθώντας τις αρχές της επικίνδυνης πάλης θα με φτάσει και θα με ξεπεράσει αρνούμενος ίσως στο τέλος εμένα…».

Ιδανικός δάσκαλος, σύμφωνα με το Δημήτρη Τσάτσο, είναι αυτός που αντέχει, αλλά και καλλιεργεί τη γνωστική αυτονόμηση του μαθητή, τη σταδιακή μείωση του ρόλου του και τελικά την αυτοκατάργησή του, την ώρα που ο μαθητής «έμαθε να μαθαίνει». Αυτή η μετάβαση του νέου από τη στηριγμένη στον Δάσκαλο, δηλαδή ετεροκαθοριζόμενη αντίληψη του κόσμου, σε μια όλο και περισσότερο δική του αντίληψη και αξιολόγηση, είναι μια δύσκολη, επώδυνη, αλλά υπέροχη υπόθεση. Δάσκαλος είναι αυτός που δεν παρασύρεται από το ναρκισσισμό που προκαλεί η γνωστική υπεροχή του έναντι των διδασκομένων, αυτός δηλαδή που έχει επίγνωση των δημοκρατικών ορίων της υπεροχής του.

Είναι εκείνος που αποδυναμώνει τον εξουσιαστικό χαρακτήρα της διδακτικής σχέσης και τον καθιστά επικοινωνιακό.

Που αντέχει την αμφισβήτηση από το μαθητή, την επιθετικότητα του, ακόμη τη γεύση της αγνωμοσύνης, με όριο βέβαια τη βία και τη χυδαιότητα.

Αυτός που ζει μέσα και όχι πάνω από την κοινωνία, που είναι τμήμα της κοινωνικής σύγκρουσης. Παίκτης είναι και ο δάσκαλος, δεν είναι διαιτητής. Γι' αυτό δεν πρέπει να προσποιείται το διαιτητή. Η προσπάθεια για ποιοτική προαγωγή της κοινωνίας προϋποθέτει ιδεατά πρότυπα. Τα οράματα - αυτό ισχύει και για το όραμα «Δάσκαλος»- όσο και αν είναι άφταστα ή, μάλλον, διότι είναι άφταστα, είναι και αέναα δημιουργικά.

Ο σημερινός δάσκαλος καλείται, επομένως, να αντεπεξέλθει στο νέο ρόλο του, εφοδιασμένος με νέες γνώσεις, επιμορφωμένος και καταρτισμένος πάνω στις καινούριες ιδέες και προτάσεις στο χώρο της παιδαγωγικής, της διδακτικής και της ψυχολογίας  αλλά και σε ένα σχολείο που είναι ένας χώρος ευχάριστος, ασφαλής και λειτουργικός, εγκαταστημένος σε καθαρή και κατάλληλη περιοχή, μακριά από βιομηχανίες και επικίνδυνες δραστηριότητες.

Ένας χώρος κατασκευασμένος με καλαισθησία, ώστε να δημιουργεί φιλική και ευχάριστη διάθεση στα παιδιά .

Που διαθέτει καλοσχεδιασμένους, καθαρούς, υγιεινούς χώρους άθλησης και παιχνιδιού και όχι αυλές κλουβιά χωρίς ίχνος πράσινου. Ένα σχολείο που είναι εφοδιασμένο με εργαστήρια, βιβλιοθήκες και ειδικές αίθουσες για κάθε θεματική ενότητα, αίθουσες ιστορίας, γεωγραφίας , μαθηματικών, Η/Υ κλπ.  πλαισιωμένες με την κατάλληλη τεχνολογική υποδομή (τηλεόραση, βίντεο, περισκοπικούς προβολείς για σλάιτς, κομπιούτερ, εξειδικευμένα όργανα, συλλογές προπλασμάτων και αυθεντικών δειγμάτων).

Μέσα σ' αυτό το ιδανικό περιβάλλον ο δάσκαλος χρησιμοποιεί  μεθόδους τέτοιες ώστε να ανακαλύπτει και να καλλιεργεί την ιδιαίτερη έφεση και τις δεξιότητες κάθε μαθητή.

Ιδανικό σχολείο, θα λέγαμε, είναι εκείνο που αναπτύσσονται πολλές διαφορετικές δραστηριότητες πέρα από τις βασικές, δραστηριότητες θεατρικές, λογοτεχνικές, εικαστικές, μουσικές, αθλητικές, με άλλα λόγια το σχολείο που προσφέρει στους μαθητές μια ευρύτερη καλλιέργεια.

Στο σημερινό παγκόσμιο χωριό, όπου η σύγχρονη ζωή χαρακτηρίζεται από την ταχύτατη ανάπτυξη της πληροφορίας, πρέπει οι εκπαιδευτικοί να κατανοούν βασικά επιστημονικά θέματα, να έχουν πρόσβαση σε μεγάλη ποικιλία δεδομένων, να είναι ικανοί να ξεχωρίζουν και να συγκρίνουν τις τεράστιες ποσότητες πληροφοριών που θα έχουν στη διάθεση τους, να είναι καταρτισμένοι ώστε να μπορούν να πετύχουν μια νέα πολυπολιτισμική, πολύγλωσση και με πολλούς τρόπους προσέγγιση στη μάθηση.

Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως, ενώ στόχος του παραδοσιακού σχολείου ήταν να εφαρμόζει την ταϊστική μέθοδο διδασκαλίας  και τα παιδιά «να απορροφούν» ιδέες από τους ενήλικους και όχι να εκφράζουν τις δικές τους,  στο μέλλον τα παιδιά δεν θα σταματούν μόνο στα λεγόμενα των γονιών τους για τον «μακριά από δω κόσμο». Αντί αυτού θα έχουν απ’ ευθείας δικές τους επαφές με άλλους ανά τον κόσμο. Χρησιμοποιώντας ηλεκτρονικά μάτια και αυτιά θα πειραματίζονται και θα είναι ικανά να δουν πως είναι και τι λέει «η άλλη πλευρά του κόσμου».

Μέσα σε αυτό λοιπόν το εντελώς διαφορετικό παγκόσμιο περιβάλλον, στην εποχή της πληροφορικής επανάστασης, στην εποχή του μηδενισμού των αποστάσεων, στην κοινωνία των διαδικτυωμένων πολιτών και των απαιτητικών μαθητών, καλείται ο σύγχρονος δάσκαλος να «παίξει» το νέο ρόλο του, να γίνει «teacher globatus» χωρίς φυσικά να χάσει την αγάπη και την ευαισθησία του για το παιδί και το σχολείο.

Ιγνάντιος   Καράμηνας

Από  το  διαδίκτυο