Η φθορά των λέξεων

Του Ε.Π.  Παπανούτσου

Μοίρα των λέξεων είναι να φθείρονται στο στόμα του ανθρώπου. Όχι από την πολλή χρήση, σαν τα παλαιά νομίσματα, αλλά από την κακή χρήση, σαν τα όργανα του σώματος (π.χ. το μάτι) ή τις ψυχικές λειτουργίες (π.χ. τη φαντασία). Φθορά εδώ σημαίνει το προστύχεμα, τον ξεπεσμό τους. […]

Φθορά είναι ένα άλλου είδους πάθημα των λέξεων: το ψεύτισμα και η νοθεία τους που γίνεται όχι από σύμπτωση, αλλά από δόλο εκείνου που τις χρησιμοποιεί. Τότε οι λέξεις χάνουν - θα έλεγα - την αρετή τους. Και προκαλούν, εξοργίζουν με την ψεύτικη λάμψη που παίρνουν, με το απατηλό φτιασίδωμά τους. Παύουν να είναι έντιμες . άλλο «λένε» και άλλο υπάρχει στο «βάθος» τους. Έχουν γίνει μάσκες, για να κρύψουν ένα πρόσωπο που δεν συμφέρει να φανεί τέτοιο που πραγματικά είναι. Παγίδες που στήνονται για να «πιάσουν» τον απρόσεκτο ή τον αφελή, τον απονήρευτο ακροατή και να τον παραδώσουν - έρμαιο σ' έναν ανομολόγητο σκοπό. Έτσι λ.χ. ό,τι είναι εξανδραποδισμός λέγεται «ησυχία  και «τάξη», ό,τι είναι συμφέρον λέγεται «φιλία», η βαρβαρότητα ονομάζεται «σθένος» και η μισαλλοδοξία «πατριωτισμός».

Αξίζει να σημειωθεί   ότι όσο ευγενέστερες είναι οι λέξεις, σε τόσο μεγαλύτερο εξευτελισμό μπορούν να πέσουν από την κακή χρήση τους. Οι κοινές, οι «αγοραίες», δεν διατρέχουν αυτόν τον κίνδυνο. Το πολύ που μπορούν να πάθουν είναι να γίνουν αστείες. Όσες όμως από την καταγωγή τους έχουν τίτλους ευγένειας υπόκεινται στην έκπτωση, τόσο ευκολότερα και συνηθέστερα όσο πιο σεβαστό και επιβλητικό είναι το νόημά τους. Σαν να ισχύει κι εδώ ο γενικός κανόνας: πληγώνεται βαρύτερα όποιος γκρεμίζεται από πολύ ψηλά...

Τα παραδείγματα αφθονούν. Όπως και να μεταχειριστείς τις λέξεις: «φαγοπότι» και «νηστεία», «κέρδος» και «ζημιά», «ξεναγός» και «λαθρεπιβάτης», τίποτα δεν παθαίνουν  - σημαίνουν αυτό που λένε, και αν τις πάρεις όχι κυριολεκτικά αλλά μεταφορικά, το πολύ θα δώσεις στον ακροατή την ευκαιρία να γελάσει μαζί τους, όχι και να εξαναστεί  επειδή αισθάνεται ότι κάτι ανόσιο έχει διαπραχθεί εις βάρος της γλώσσας και της ευπιστίας του. Τούτο το τελευταίο συμβαίνει όταν στο στόμα κακής προαίρεσης ανθρώπων «φθείρονται» λέξεις ευγενείς. θα μπορούσα να ονομάσω εδώ πολλές, πάμπολλες, που πραγματικά έχουν εξευτελιστεί στους χρόνους μας. περιορίζομαι σε δύο που τις έχουμε σε τέτοιο βαθμό κακομεταχειριστεί, ώστε έχουν γίνει αξιολύπητες: «συμμαχία» και «δημοκρατία»...

Από γεννησιμιού της (να το πούμε έτσι) η «συμμαχία» σημαίνει τη σύμπραξη στον πόλεμο δύο ισότιμων εταίρων που για να γίνουν ισχυρότεροι απέναντι σ' ένα κοινό αντίπαλο ενώνουν τις δυνάμεις και την τύχη τους. Η φθορά όμως αυτής της ευγενικής, της «ιπποτικής» λέξης άρχισε από πολύ παλαιούς χρόνους. Οι αρχαίοι λ.χ. Αθηναίοι (καθώς και οι αντίζηλοί τους Σπαρτιάτες), επικαλούμενοι την οικονομική ευρωστία ή τη στρατιωτική υπεροπλία τους, υποχρέωναν τους «συμμάχους» τους να αναγνωρίσουν, θέλοντας και μη, την ηγετική θέση της πόλης τους μέσα στον συνεταιρισμό, με την περιώνυμη φόρμουλα που τη συναντούμε πολύ συχνά στα κλασικά κείμενα: «Ἕπεσθαι ὅπῃ ἄν ( Ἀθηναῖοι ἤ Λακεδαιμόνιοι) ἡγοῖντο»: οι σύμμαχοι οφείλουν να ακολουθούν όπου θα τους οδηγούσαν εκείνοι. Έτσι η συμμαχία από συμπαράταξη με ισοτιμία έγινε σύμπραξη με υποτέλεια των ασθενών στον ισχυρό - που (όπως διαβάζομε στον Θουκυδίδη) δεν διστάζει ακόμα και με σκληρότατα μέσα βίας να αναγκάζει τους δύστροπους εταίρους να μένουν φρόνιμοι στο ζυγό της «συμμαχίας». Το μάθημα τούτο το έμαθαν πολύ καλά οι κληρονόμοι του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού σαν τους έξυπνους ανθρώπους διάλεξαν από την κληρονομιά που τους έλαχε ό,τι εύκολα εξαργυρώνεται με μεγάλο κέρδος. Και «συμμάχους» αποκαλούν (όχι χιουμοριστικά) εκείνους που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο υποχρεώνονται να αποδεχτούν τη βοήθειά τους, χωρίς φυσικά να τους αναγνωρίζεται το δικαίωμα οι ίδιοι να κρίνουν τι τους συμφέρει και ανάλογα ν' αποφασίζουν πώς Θα πράξουν.

Η μικρή μας χώρα έχει πλούσια πείρα των διεθνών τρόπων συμπεριφοράς αυτού του τύπου, από τον καιρό κιόλας που ύστερα από μια πολυαίμακτη επανάσταση στάθηκε τρεκλίζοντας στα αδύνατα πόδια της. [ …]

Η δεύτερη λεκτική αρχοντιά που διαπομπεύεται στην κυνική γλώσσα του καιρού μας, είναι η «δημοκρατία». Έχει γίνει  ονομασία, τίτλος, σύνθημα που το μεταχειρίζονται, άλλοτε απλό και  άλλοτε ηδυσμένο με άλλα καρυκεύματα, εξίσου κι αυτά κακότυχα, όλες οι κομματικές παρατάξεις από την άκρα «δεξιά» έως την άκρα «αριστερά», στις περισσότερες χώρες του κόσμου - τελευταία και στη δική μας, όπου η κάθε λογής μόδα φτάνει αργά, αλλά πάντοτε σίγουρα. Δημοκρατία, νέα Δημοκρατία,  εθνική Δημοκρατία, Σοσιαλδημοκρατία, Χριστιανοδημοκρατία, σοσιαλιστική Δημοκρατία, εθνικοσοσιαλιστική Δημοκρατία, ριζοσπαστική Δημοκρατία και ούτω καθεξής. Κανένα κόμμα  δεν ενοχλείται όταν βλέπει ότι η αντίπαλη ομάδα αναγράφει στη σημαία του την ίδια λέξη στην ελληνική ή στην αντίστοιχη λατινική μορφή της: «δημοκράτες» από δω, «ρεπουμπλικάνοι» από κει, σαν να μη σημαίνουν και οι δύο λέξεις το ίδιο πράγμα, η μία στο ελληνικό, η άλλη στο λατινικό λεξικό. Όλοι γνωρίζουν ότι φίλοι και αντίπαλοι είναι εξίσου γενναιόδωροι και άλλο τόσο ειλικρινείς στις λεκτικές εκφράσεις τους, και κανείς δεν διαμαρτύρεται ότι ο ανταγωνιστής του έχει κλέψει την επαγγελματική επωνυμία. Άλλωστε και το εκλογικό σώμα φαίνεται ότι πολύ λίγο προσέχει αυτές τις φθαρμένες πια από την κακομεταχείριση ονομασίες, και από άλλα τεκμήρια εξαρτά  την προτίμηση του, όπως ακριβώς δεν ζητεί στέγη σ’ ένα ξενώνα απλώς και μόνο επειδή τιτλοφορείται «Πανδοχείον η Άνεσις». [ …]

θα κλείσω το δοκίμιο με μια σύντομη παρατήρηση.

Ο άνθρωπος είναι ένα κατ' εξοχήν υποκριτικό ζώο που έχει καλλιεργήσει και εκμεταλλεύεται το ψευδός όσο κανένα άλλο έμβιο ον πάνω στον πλανήτη μας, επειδή αξιώθηκε να αποκτήσει και να αναπτύξει ένα ανεκτίμητο αγαθό: το λόγο, που είναι για όλα ικανός. Όταν όμως κακομεταχειρίζεται αυτό το θαυμάσω όργανο, τούτο τον εκδικείται: δίνει τέτοια λάμψη στα ψεύδη του που κανείς πια δεν τα πιστεύει...

Το  δίκαιο  της  Πυγμής

Εκδόσεις  Νόηση

Σελ. 160 - 165