Το «Charlie» και ο Τέο βαν Γκογκ Είναι αλήθεια ότι πολλοί μουσουλμάνοι προσβάλλονται από βλάσφημες ταινίες ή σκίτσα. Αλλά στις δολοφονίες υπάρχει κάτι περισσότερο από πληγωμένες ευαισθησίες.

Του   Ίαν   Μπουρούμα* 

Ο Ολλανδός σκηνοθέτης Τέο βαν Γκογκ, ο οποίος δολοφονήθηκε από μουσουλμάνο εξτρεμιστή στο Άμστερνταμ πριν από μια δεκαετία, είχε πολλά κοινά με τους γελοιογράφους του «Charlie Hebdo». Όπως και οι Γάλλοι δημοσιογράφοι και σκιτσογράφοι, ήταν ένας προβοκάτορας, ένας ηθικός αναρχικός, ένας καλλιτέχνης του σοκ που ποτέ δεν είδε ένα ταμπού χωρίς να θελήσει να το σπάσει.  Επειδή ο αντισημιτισμός είναι το μεγάλο μεταπολεμικό ευρωπαϊκό ταμπού, ο Βαν Γκογκ προσέβαλε τους Εβραίους με χοντροκομμένα αστεία σχετικά με τους θαλάμους αερίων. Επειδή μας λένε να «σεβόμαστε» το Ισλάμ, γελοιοποίησε τον Αλλάχ και τον Προφήτη του με τρόπο παρόμοιο με του «Charlie Hebdo».

Στόχος όσων σπάνε τα ταμπού είναι να δουν πόσο μακριά μπορούν να φτάσουν τα όρια της ελευθερίας του λόγου, νομικά και κοινωνικά. Στο κάτω-κάτω, παρά τους μάλλον υστερικούς ισχυρισμούς που γίνονται στον απόηχο των μακάβριων δολοφονιών της περασμένης εβδομάδας, η ελευθερία του λόγου δεν είναι απόλυτη. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες διαθέτουν νομοθεσία κατά της ρητορικής του μίσους, συμπεριλαμβανομένης της Γαλλίας, όπου απαγορεύεται να αρνηθεί κάποιος την ύπαρξη του Ολοκαυτώματος. 

Η ελευθερία του λόγου είναι στην πραγματικότητα σχετική. Κάτι που μπορεί να πει ένας καλλιτέχνης ή ένας συγγραφέας, δεν μπορεί να το πει ένας δικαστής ή ένας πολιτικός. Και ούτω καθεξής. Απλοί κανόνες ευγενείας δημιουργούν κοινωνικούς φραγμούς στο να λέμε ό,τι θέλουμε. Ο ρόλος των προβοκατόρων είναι να αμφισβητούν αυτά τα κοινωνικά εμπόδια με το να είναι σκόπιμα αγενείς. Θα πρέπει να υπάρχει χώρος για τέτοιους εικονοκλάστες, στις τέχνες και στις παρυφές της δημοσιογραφίας, και σίγουρα δεν πρέπει να υπόκεινται σε βίαιες επιθέσεις.

Αλλά να εξισώσουμε τον Τέο βαν Γκογκ ή το «Charlie Hebdo» με τη «δημοκρατία» ή τον «δυτικό πολιτισμό» φαίνεται πάρα πολύ τραβηγμένο. Είναι σαν να ισχυρίζεσαι ότι η Αλ Κάιντα στην Υεμένη αποτελεί τον ανατολικό ή τον ισλαμικό πολιτισμό.  Ο δυτικός πολιτισμός είναι μια μάλλον ασαφής έννοια ούτως ή άλλως. Μήπως σημαίνει ελληνορωμαϊκός ή χριστιανικός ή ακόμη και ιουδαιο-χριστιανικός; 'Η μήπως είναι ο Διαφωτισμός; Αν ναι, ποιος Διαφωτισμός; Του Βολταίρου, του Ντε Σαντ, του Άνταμ Σμιθ; Ο φασισμός και ο κομμουνισμός δεν ήταν μέρος του δυτικού πολιτισμού;

Η δημοκρατία, στη Δύση ή οπουδήποτε αλλού, βασίζεται στην προθυμία για συμβιβασμούς, για την επίλυση των συγκρούσεων ειρηνικά στο πλαίσιο του κράτους δικαίου. Για να λειτουργήσει η δημοκρατία οι πολίτες πρέπει να είναι πρόθυμοι να δίνουν και να παίρνουν. Αυτό σημαίνει επίσης ότι σε μια πολιτισμένη κοινωνία συμφωνούμε να ζήσουμε με πολιτισμικές ή θρησκευτικές διαφορές, χωρίς σκόπιμα να προσβάλλουμε εκείνους που έχουν αξίες τις οποίες δεν συμμεριζόμαστε. Η ανεκτικότητα δεν είναι σημάδι αδυναμίας. Αυτό που δείχνει η ανεκτικότητα είναι μια απροθυμία να βλέπουμε τις κοινωνικές αξίες με απόλυτους όρους ή να χωρίζουμε τον κόσμο στους καλούς και τους κακούς. Αλλά ακόμη και η ανεκτικότητα δεν είναι απόλυτη. Αλλά ένα πράγμα που καμία δημοκρατική κοινωνία δεν μπορεί να δεχθεί είναι η χρήση της βίας για να επιβάλεις τις απόψεις σου, είτε είναι θρησκευτικές, πολιτικές, ή ένας συνδυασμός και των δύο.

Μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε για τα ψυχολογικά κίνητρα των ανδρών που δολοφόνησαν τους συντάκτες και τους καλλιτέχνες του «Charlie Hebdo» ή εκείνων που κράτησαν ομήρους και σκότωσαν τέσσερις ανθρώπους σε εβραϊκό σουπερμάρκετ. Γνωρίζουμε περισσότερα για τα πολιτικά κίνητρα των βίαιων επαναστατικών ομάδων που στρατολογούν τέτοιους νέους άνδρες και γυναίκες για να κάνουν τις δολοφονίες. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι η βλασφημία ή η γελοιοποίηση του Προφήτη ήταν ο κύριος λόγος για τον οποίο δέχθηκε επίθεση το «Charlie Hebdo» και δολοφονήθηκε ο Βαν Γκογκ. Αμφιβάλλω.

Είναι αλήθεια ότι πολλοί μουσουλμάνοι προσβάλλονται από βλάσφημες ταινίες ή σκίτσα. Αλλά στις δολοφονίες υπάρχει κάτι περισσότερο από πληγωμένες ευαισθησίες.  Ο βάναυσος εκφοβισμός πραγματικών και δυνητικών επικριτών είναι μόνο ένας από τους στόχους των επαναστατικών ομάδων. Αυτό που μισούν περισσότερο από όλα οι επαναστάτες δεν είναι οι άμεσες επιθέσεις από τους εχθρούς τους, αλλά οι συμβιβασμοί, το δούναι και λαβείν, οι διαπραγματεύσεις και οι προσαρμογές που είναι απαραίτητες για να ζήσεις σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία. Σημαντικότερος στόχος τους είναι η στρατολόγηση περισσότερων οπαδών για τον σκοπό τους. Αν είναι ισλαμιστές, θα πρέπει να προσπαθήσουν να αναγκάσουν ειρηνικούς, νομοταγείς μουσουλμάνους να σταματήσουν να κάνουν συμβιβασμούς με τις κοσμικές κοινωνίες στις οποίες ζουν. Χρειάζονται περισσότερους ιερούς πολεμιστές. 

Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να γίνει αυτό είναι να προκαλέσουν μια αντιμουσουλμανική αντίδραση με επιθέσεις σε συμβολικούς στόχους, όπως στους Δίδυμους Πύργους στη Νέα Υόρκη, σε έναν διαβόητο σκηνοθέτη στο Άμστερνταμ, ή σε ένα αμφιλεγόμενο σατιρικό περιοδικό στο Παρίσι. Όσο περισσότεροι μουσουλμάνοι στην Ευρώπη αισθάνονται φόβο, απόρριψη και υπό πολιορκία από τη μη μουσουλμανική πλειοψηφία, τόσο πιο πιθανό είναι να υποστηρίξουν τους εξτρεμιστές.

Αν συμπεράνουμε από τις δολοφονίες των τελευταίων εβδομάδων ότι το Ισλάμ βρίσκεται σε πόλεμο με τη Δύση, οι τζιχαντιστές θα έχουν κερδίσει μια σημαντική νίκη. Αν αγκαλιάσουμε την ειρηνική πλειοψηφία των Μουσουλμάνων ως συμμάχους μας ενάντια στην επαναστατική βία και αν τους δούμε ως πλήρως ισότιμους συμπολίτες μας, οι δημοκρατίες μας θα βγουν από όλα αυτά πιο ισχυρές.

Ο κ. Ιαν Μπουρούμα είναι καθηγητής Δημοκρατίας, Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Δημοσιογραφίας στο Bard College, στη Νέα Υόρκη.

Εφημερίδα   το  Βήμα

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  18/01/2015