Η έννοια του ανθρωπισμού Φιλοσοφικό λεξικό του Cambridge

Ανθρωπισμός [humanism = ουμανισμός]. Ένα σύνολο προϋποθέσεων που προσδίδει στα ανθρώπινα όντα ειδική θέση στην ιεραρχία των πραγμάτων. Ο ανθρωπισμός δεν είναι απλώς σχολή σκέψης ή συλλογή ιδιαίτερων πεποιθήσεων ή θεωριών· είναι μάλλον μια γενική προοπτική θέασης του κόσμου. Αυτή η προοπτική αρθρώθηκε βαθμιαία, αν και επίμονα, σε διάφορες ιστορικές περιόδους και συνεχίζει να συνιστά κεντρικό μοτίβο του δυτικού πολιτισμού. Εντοπίζεται, όταν συγκριθεί με δύο ανταγωνιστικές θέσεις. Από τη μια, μπορεί να αντιπαρατεθεί με την έμφαση που δίνεται στην υπερφυσική, υπερβατική σφαίρα, που θεωρεί την ανθρώπινη φύση ριζικά εξαρτημένη από τη θεϊκή τάξη. Από την άλλη, αντιστέκεται στην τάση να αντιμετωπιστεί η ανθρώπινη φύση επιστημονικά ως μέρος της φυσικής τάξης, ισότιμα με τους άλλους ζωντανούς οργανισμούς. Καταλαμβάνοντας τη μεσαία θέση, ο ανθρωπισμός διακρίνει στα ανθρώπινα όντα μοναδικές ιδιότητες και ικανότητες, που μπορούν να καλλιεργηθούν και να εξυμνηθούν για αυτό που είναι.

Το ουσιαστικό «ανθρωπισμός» έγινε όρος γενικής χρήσης μόλις κατά τον 19ο αιώνα, αλλά είχε εφαρμοστεί σε διανοητικές και πολιτισμικές εξελίξεις και σε προηγούμενες εποχές. Ο δάσκαλος των κλασικών γλωσσών και λογοτεχνιών στην Ιταλία της Αναγέννησης ονομαζόταν umanista (ανθρωπιστής) σε αντίθεση με τον legista (νομικός, δάσκαλος του δικαίου), και αυτό που ονομάζουμε σήμερα «ανθρωπιστικές σπουδές», στον 15ο αιώνα ονομαζόταν studio, humanitatis, μαθήματα που περιλάμβαναν τη γραμματική, τη ρητορική, την ιστορία, τη λογοτεχνία και την ηθική φιλοσοφία. Αυτές τις σπουδές τις ενέπνευσε η επανανακάλυψη των αρχαίων ελληνικών και λατινικών κειμένων· τα Άπαντα του Πλάτωνος μεταφράστηκαν για πρώτη φορά, και η αριστοτελική φιλοσοφία μελετήθηκε σε ακριβέστερες εκδοχές από αυτές που ήταν διαθέσιμες κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα.

Η ανοιχτά ανθρωπιστική ατμόσφαιρα των κλασικών κειμένων άσκησε τεράστια επίδραση στους λογίους της Αναγέννησης. Εδώ, δεν αισθανόταν κανείς το βάρος του υπερφυσικού να καταπιέζει τον ανθρώπινο νου απαιτώντας τιμή και υποταγή. Η ανθρώπινη φύση - με όλες τις διακριτές ικανότητες της, τα ταλέντα της, τις ανησυχίες, τα προβλήματα, τις δυνατότητές της - βρισκόταν στο κέντρο του ενδιαφέροντος. Έχει λεχθεί ότι οι μεσαιωνικοί στοχαστές φιλοσοφούσαν πεσμένοι στα γόνατα, ενθαρρυμένοι, όμως, από τις νέες σπουδές, τόλμησαν να σταθούν όρθιοι και να υψώσουν το ανάστημά τους. Αντί για τα λατινικά, τη γλώσσα της εκκλησιαστικής λειτουργίας, το μέσο έκφρασης ήταν τώρα οι καθομιλούμενες γλώσσες - ιταλικά, γαλλικά, γερμανικά, αγγλικά. Η ποιητική, λυρική αυτοέκφραση απέκτησε ορμή και επηρέασε όλες τις σφαίρες της ζωής. Οι νέοι ζωγραφικοί πίνακες έδειχναν μεγάλο ενδιαφέρον για την ανθρώπινη μορφή. Ακόμη και όταν απεικόνιζε θρησκευτικές σκηνές, ο Μιχαήλ Άγγελος υμνούσε το ανθρώπινο σώμα, προσδίδοντας του εγγενή αξία και αξιοπρέπεια. Οι λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής - τροφή, ντύσιμο, μουσικά όργανα -, καθώς και της φύσης και των τοπίων - εγχώριων και εξωτικών -, εξετάστηκαν με πάθος, στη ζωγραφική και στην ποίηση. Οι ιστορίες που διηγούνταν αυτοί που ανακάλυπταν νέες χώρες και ηπείρους, εξήπταν τη φαντασία, πλαταίνοντας τη σφαίρα των ανθρώπινων ικανοτήτων, όπως έδειχναν τα έθιμα και τα φυσικά περιβάλλοντα παράξενων, απομακρυσμένων λαών.

Ο ανθρωπιστικός τρόπος σκέψης βάθυνε και διεύρυνε την παράδοσή του, με την έλευση των στοχαστών του 18ου αιώνα. Σ' αυτούς περιλαμβάνονται Γάλλοι φιλόσοφοι, όπως ο Voltaire, ο Diderot και ο Rousseau, και άλλες προσωπικότητες της Ευρώπης και της Αμερικής - ο Bentham, ο Hume, ο Lessing, ο Kant, ο Franklin και ο Jefferson. Αν και δεν συμφωνούσαν πάντα ο ένας με τον άλλον, αυτοί οι στοχαστές αποτελούσαν μια οικογένεια, ενωμένη στην υποστήριξη αξιών, όπως η ελευθερία, η ισότητα, η ανοχή, η ανεξιθρησκία και ο κοσμοπολιτισμός. Παρ' όλο που ήταν υπέρμαχοι της ανεμπόδιστης χρήσης του νου, ήθελαν ο νους να εφαρμόζεται για κοινωνική και πολιτική μεταρρύθμιση, ενθαρρύνοντας την ατομική δημιουργικότητα και εξυψώνοντας την ενεργή ζωή έναντι μιας ζωής βυθισμένης σε περισυλλογή. Πίστευαν στη δυνατότητα τελειοποίησης της ανθρώπινης φύσης, στην ηθική αίσθηση και ευθύνη, και στη δυνατότητα προόδου.

Το αισιόδοξο μοτίβο της δυνατότητας τελειοποίησης της ανθρώπινης φύσης διατηρήθηκε στη σκέψη των ανθρωπιστών του 19ου και του 20ού αιώνα, αν και ο επιταχυνόμενος ρυθμός της εκβιομηχάνισης, η αύξηση των αστικών πληθυσμών και η άνοδος του εγκλήματος, των εθνικιστικών διαμαχών και των ιδεολογικών συγκρούσεων που οδήγησαν σε μεγάλης κλίμακας απάνθρωπους πολέμους, συχνά έθεταν υπό αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητα των ανθρωπιστικών ιδεωδών. Αλλά ακόμη και η καταθλιπτική πορεία της ανθρώπινης εμπειρίας υπογράμμιζε τη γοητεία αυτών των ιδεωδών, ενισχύοντας την ανθρωπιστική πίστη στις αξίες της καρτερικότητας, της ευγένειας, της ευφυΐας, της μετριοπάθειας, της ευελιξίας, της συμπάθειας και της αγάπης.

Οι ανθρωπιστές προσδίδουν μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση, συλλαμβάνοντάς τη ως σφαιρική ανάπτυξη της προσωπικότητας και των ατομικών ταλέντων, που παντρεύει την επιστήμη με την ποίηση και την κουλτούρα με τη δημοκρατία. Υπερασπίζονται την ελευθερία της σκέψης και της κάθε γνώμης, τη χρήση της ευφυΐας και της πραγματολογικής έρευνας στην επιστήμη και στην τεχνολογία, καθώς και κοινωνικά και πολιτικά συστήματα που κυβερνώνται από αντιπροσωπευτικούς θεσμούς. Πιστεύοντας ότι είναι δυνατόν να ζει κανείς με εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του χωρίς μεταφυσική ή θρησκευτική βεβαιότητα, και ότι όλες οι απόψεις υπόκεινται σε αναθεώρηση και διόρθωση, θεωρούν ότι η ανθρώπινη ανάπτυξη εξαρτάται από την ανοιχτή επικοινωνία, τη συζήτηση, καθώς και από την κριτική και αβίαστη συναίνεση.

Το  Φιλοσοφικό  Λεξικό  του  Cambridge,  σελ.  101- 102

Εκδόσεις  Κέδρος