Κυριακή 16 Φεβρουαρίου 2014

Ο πολιτισμός στην εποχή μας









Του  Κ.  Δεσποτόπουλου

Ο πολιτισμός είναι συνυφασμένος με την ύπαρξη της ανθρωπότητας και με την υπερβατική φύση του ανθρώπου. Άλλοτε ξεχώριζαν τους λαούς σε πολιτισμένους και απολίτιστους, δηλαδή αρνούνταν σε ορισμένους λαούς ότι έχουν πολιτισμό. Στην εποχή μας η αφιλοσόφητη αυτή και ανιστόρητη διάκριση και άρνηση έχει μάλλον εξαφανισθεί. Αναγνωρίζεται σήμερα ότι κάθε λαός, έστω και ο πιο «ανανάπτυκτος», έχει κάποια στοιχεία πολιτισμού, προσδιοριστικά σε ικανό βαθμό της ζωής των ανθρώπων του.

Ο άνθρωπος υπάρχει πάντοτε μέσα και αντίκρυ στην κοινωνία, ως πλάστης και πλάσμα της αλλά η κοινωνία, και η πιο αρχέγονη έστω, είναι αδύνατον να υπάρχει χωρίς τη συνεκτική των ανθρώπων της λειτουργία του πολιτισμού.


Δημιουργείται ο πολιτισμός, στην κοινωνία πάντοτε, αρχικά για την επιβίωση απλώς των πρωτόγονων ανθρώπων μέσα και αντίκρυ στη Φύση, γλίσχρη σε αναγκαία για τον βίο τους αγαθά, μεστή από σοβαρούς για τη ζωή τους κινδύνους. Ύστερα, σε κοινωνίες ανθρώπων εξασφαλισμένων βιοτικά, υπεραναπτύσσεται ο πολιτισμός, για την ικανοποίηση της αέναης ροπής του ανθρώπινου πνεύματος προς δημιουργία είτε δράση αυτάξιες, πέραν δηλαδή από την επιδίωξη των όρων για την επιβίωση απλώς των ανθρώπων.

Στη χαραυγή της Ιστορίας, ο πρωτάνθρωπος, πλάστης και πλάσμα της αρχέγονης κοινωνίας, γίνεται πρωτουργός του πολιτισμού, στα όρια της κοινωνίας του, με κάποια διευθέτηση χώρου καταφυγής, με κάποια επινόηση εργαλείου και τρόπου εργασίας, με κάποια σύλληψη και έκφραση μύθου είτε συμβόλου. Ύστερα, στη διάρκεια της Ιστορίας, ο άνθρωπος, γόνος και λειτουργός κοινωνίας όχι αρχέγονης πια, υπάρχει ως μεγαλουργός του πολιτισμού και ως μέτοχος των πολύτιμων αγαθών του, καθώς με ανεπτυγμένη αισθαντικότητα και επινοητικότητα οραματίζεται και ανακαλύπτει, εφευρίσκει, θεσπίζει, κατασκευάζει, απολαμβάνει και χειρίζεται σπουδαία στοιχεία πολιτισμού.

Και χρειάζεται ριζικά ο πολιτισμός στον άνθρωπο: Έχει την ανθρωπινότητα πράγματι ο άνθρωπος, δεν παραμένει δηλαδή απλώς ζώον, εφόσον μόνο έχει καίρια χειραφετηθεί από τη δυναστική επάνω στη ζωή του επιβολή του ενστίκτου. Αλλά η αποκοπή του ανθρώπου από το ένστικτο σημαίνει και αποστέρησή του από τη θησαυρισμένη στο ένστικτο βιοσυντηρητική «σοφία», την οδηγητική του ζώου προς αυθόρμητη, σωστική, συμπεριφορά και άρα συνεπάγεται κάτι σαν ορφάνια του ανθρώπου μέσα και αντίκρυ στην αδυσώπητη φύση. Πλασμένος, λοιπόν, ο πολιτισμός και συντηρημένος από τους ανθρώπους στην κοινωνία, έρχεται και αναπληρώνει κάπως το ένστικτο, και βοηθεί αυτός και στηρίζει τους ανθρώπους στη ζωή τους - άλλωστε και για να υπερβεί αργά ή γρήγορα τον αρχικό βιοσυντηρητικό προορισμό του. Βοηθεί και στηρίζει ο πολιτισμός τους ανθρώπους στη ζωή τους, και άμεσα με πρόσφορα στοιχεία του, οδηγητικά της ευαισθησίας και της ευθυκρισίας τους αντίκρυ σε κάθε πρόβλημα της ζωής τους, αλλά και με ριζική συμβολή, ως πηγή παιδείας, στη διάπλαση της ευαισθησίας και της ευθυκρισίας τους, ώστε να διαθέτουν με αυτές κάτι σαν υποκατάστατο λειτουργικό του ενστίκτου.

Αφ' ότου όμως υπάρχει και όπως είναι συγκροτημένος ο πολιτισμός, το εκθαμβωτικό αυτό γέννημα της συντελεσμένης ιστορίας, θαυμαστό επίτευγμα του ανθρώπου και της κοινωνίας, αποτελεί εφ' εξής και παράγοντα κρίσιμο για την ύπαρξη του ανθρώπου και της κοινωνίας, ασκεί δηλαδή εφ' εξής και δραστικότατη εξουσία επάνω στον άνθρωπο. Είναι υποχρεωμένος άρα ο άνθρωπος και σε αντιμέτρηση προς τον πολιτισμό ή μάλλον προς τα διάφορα στοιχεία του, ώστε και να αξιοποιεί με τον καλύτερο τρόπο τις ευεργετικές προπάντων δυνάμεις τους, και να προστατεύεται όμως από τις βλαπτικές ή επικίνδυνες επενέργειές τους - και από τις έκγονές τους αστάθμητες κινήσεις της Ιστορίας.
Το μέγα πλήθος των στοιχείων του πολιτισμού είχε ανέκαθεν και δεν έπαυσε να έχει θετική αξία πανανθρώπινη. Με αυτά προπάντων η κοινωνία λειτουργεί ως κιβωτός προμήθειας και θαλπωρής για τον άνθρωπο.

Υπάρχουν, όμως, και στοιχεία του πολιτισμού, βλαπτικά για τον άνθρωπο, είτε καθ' εαυτά είτε με την κακοχρησία τους. Ο αναστοχασμός του πολιτισμού, έργο μας ως συνέδρων, πρέπει να επισημάνει αυτά προπάντων.

Πρέπει, άρα, να ενώσομε τη φωνή μας, πρώτον, με την καταγγελία της ηθικής αδράνειας των πλούσιων λαών για την έσχατη ένδεια μεγάλου μέρους της σύγχρονής μας ανθρωπότητας, και δεύτερον, με την αξίωση επιβολής αυστηρών περιορισμών στη βιομηχανία ως προς τις φθοροποιές στο φυσικό περιβάλλον επιπτώσεις της. Αλλά και πρέπει επιπρόσθετα να απαιτήσομε την απαγόρευση κατασκευής εργοστασίων πυρηνικής ενέργειας και τον αυστηρότατο περιορισμό των όποιων χρήσεων της πυρηνικής ενέργειας, επί πλέον όμως, και προπάντων, να διακηρύξομε την ανάγκη απαγορευτικού ελέγχου της ίδιας της επιστημονικής έρευνας σε ορισμένα πεδία, όπου αυτή ενέχει άμεσο ή έμμεσο κίνδυνο καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος ή και ανθρώπινων υπάρξεων σε μέγιστη έκταση, κάτι πρωτόφαντο και αδιανόητο άλλοτε.

Πρέπει επίσης να ζητήσομε την εξεύρεση τρόπων αποτροπής της κακοχρησίας των οργάνων αθρόας τηλεπικοινωνίας, ικανών και προς εξαίσια ψυχαγωγία και προς απαίσια ψυχοφθορά, σε βαθμό αφάνταστο άλλοτε. Και πρέπει να ζητήσομε αποτελεσματική μέριμνα για την ηθικοπνευματική διάπλαση των παιδιών και των εφήβων, με βελτίωση της σχολικής παιδείας και αποφυγή της εξωσχολικής αντι-παιδείας, έκγονης της πλημμυρίδας ασυνάρτητων εντυπώσεων από τις εκπομπές των οργάνων αθρόας τηλεπικοινωνίας. Και αξίζει να συστήσομε την εμπέδωση της διδασκαλίας εκλεκτών κειμένων των κλασικών αρχαίων Ελλήνων ή και Λατίνων συγγραφέων, πρόσφορων κατ' εξοχήν για την ενίσχυση της δευτεροβάθμιας σχολικής παιδείας.

Και πρέπει, τέλος, με απεύθυνση προς τους λειτουργούς του πνεύματος ιδιαίτερα, να καταδικάσομε ό,τι κατατρύχει σε μέγα βαθμό ιδεολογικά τις κοινωνίες των ανεπτυγμένων ιδιαίτερα χωρών: τον οικονομισμό, δηλαδή το προβάδισμα των οικονομικών αξιών στην κοινωνική δράση των ανθρώπων, καθώς και τον επιστημονισμό, δηλαδή την υπερτίμηση της σημασίας ειδικών επιστημών, όπως η βιολογία, η ψυχολογία και η κοινωνιολογία, με παραμερισμό της ηθικής, αν και άρτου επιούσιου του πνεύματος και της ζωής των ανθρώπων.

Αλλά το σπουδαιότερο και τραγικής σημασίας αίτημα των καιρών είναι, όπως ήδη επισήμανα γενικά, η αποτροπή των αφόρητα επικίνδυνων πειραματισμών σε πεδία της βιολογίας και της φυσικοχημείας. Πρέπει, άρα, να καταλυθεί επί τέλους η από διακοσίων ετών και πλέον ειδωλολατρία της προόδου της επιστήμης και η έκγονή της αχαλινωσία της επιστημονικής έρευνας. Άλλοτε, ίσχυε το δόγμα, ότι αθώα είναι η επιστημονική έρευνα καθ' εαυτήν και οι τυχόν ολέθριες συνέπειές της είναι καταλογιστέες μόνο στην κακή χρήση των όποιων της πορισμάτων. Από δεκαετιών όμως, είναι πηγή κινδύνου εωσφορικού για το φυσικό περιβάλλον και για το ανθρώπινο γένος η επιστημονική έρευνα καθ' εαυτήν σε πεδία φυσικοχημείας είτε βιολογίας, όταν διεξάγεται με δυνάμεις και στοιχεία της φύσεως τιτανικών εντάσεων και αλλοιώσεων, μη δεκτικών ίσως ελέγχου και άρα εωσφορικά επικίνδυνων. Αν δεν εκπληρωθεί έγκαιρα το υπερτραγικό αυτό αίτημα, η επιβίωση του ανθρώπινου γένους θα είναι αβέβαιη, εξαιτίας και μόνο της «ύβρεως» του πιο τροπαιοφόρου έργου του.

Στον ελάχιστο χρόνο, που διατέθηκε για τον λόγο της φιλοσοφίας, επρόλαβα να τονίσω τουλάχιστον αυτά. Οι πλείστοι ομιλητές ασχολήθηκαν ευλαβικά με το πρόσφατο συγκλονιστικό γεγονός της 11ης Σεπτεμβρίου. Εφόσον όμως προσκληθήκαμε για να «ξανασκεφτούμε τον πολιτισμό», πρέπει και να μη λησμονούμε τη συγκλονιστική επίσης, έστω μη πρόσφατη, καταστροφή, την προκλημένη από το πυρηνικό εργοστάσιο του Τσερνομπίλ, έκφραση κινδύνου τρισμέγιστου ολέθρου, δραματικά επικείμενου πάντοτε χωρίς απόφαση κανενός ανθρώπου, αλλά και άμεσα έκγονου της αλόγιστης επιστημονικής - τεχνικής προόδου, άρα του ίδιου του πολιτισμού, αντικειμένου ακριβώς των προγραμματισμένων συζητήσεων του συμποσίου μας.

* Ομιλία του ακαδημαϊκού K. Δεσποτοπούλου στο από 21 έως 23 Σεπτεμβρίου Διεθνές Συμπόσιον με θέμα «Ξανασκεφτόμαστε τον πολιτισμό».

Εφημερίδα   Καθημερινή

Δεν υπάρχουν σχόλια: