Του Τάσου Kουράκη
Με τη γενετική ως επιστήμη και ως τεχνική χειρισμού των βιολογικών φαινομένων, επιδιώκεται η γνώση και η ανακατασκευή της ζωής, τουλάχιστον όσον αφορά τη βαθύτερη ουσία της που είναι το πληροφοριακό της υλικό, δηλαδή το DNA. Η δυνατότητα, όμως, ανασυνδυασμού των γονιδίων, η «διόρθωση» των παθολογικών γονιδίων, η δημιουργία νέων γονιδίων, δηλαδή η εμφάνιση νέων μορφών ζωής που δεν υπήρχαν προηγουμένως, συνιστούν επιστημονικές παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας. Τόσο στην ίδια την ουσία της ζωής όσο και στη φύση στο σύνολό της.
Σήμερα, η γενετική, αλλά και κάθε επιστήμη μεγάλης κλίμακας, όπως λ.χ. η σχάση του ατόμου και η πυρηνική ενέργεια, εκ των πραγμάτων εμπεριέχουν μεγάλη ισχύ επηρεασμού και μεταβολής του κόσμου και προσδίδουν απεριόριστη εξουσία σε όποιον κατέχει την παραγωγή και διάθεση αυτής της γνώσης. Η συνοδός αυταπάτη είναι ότι ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίζει και να προβλέπει τα αποτελέσματα των ενεργειών του και ότι είναι σε θέση να επαναφέρει την τάξη του κόσμου όταν αυτή διασαλεύεται, όπως το έχει κάνει αρκετές φορές στο παρελθόν.
Ποιος όμως από τους πρωταγωνιστές αυτής της γνώσης μπορεί να ισχυρισθεί ότι ξέρει ακριβώς πού θέλει να φθάσει, όχι όσον αφορά την εμβάθυνση της γνώσης στα μυστικά της ζωής, αλλά για τις προτεραιότητες και το είδος των αναγκών που θα ικανοποιηθούν μέσα από αυτό το δρόμο, τις μεταβολές στο σώμα του ανθρώπου και της φύσης, τις αλλαγές εν τέλει που θα συντελεστούν στις σχέσεις των ανθρώπων και το νέο τύπο της κοινωνίας που θα αναδυθεί; Πώς θα είναι δηλαδή η κοινωνία μετά τη διόρθωση των «ελαττωματικών» γονιδίων, τα κλωνοποιημένα όντα, τις νέες διαγονιδιακές μορφές των φυτών και των ζώων κι ένα σωρό άλλα;
Σ' αυτή όμως τη σκυταλοδρομία πλανητικών διαστάσεων, όπου συμμετέχουν εργαστήρια και επιστήμονες από όλον τον κόσμο, φαρμακευτικές εταιρείες και εταιρείες βιοτεχνολογίας, πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα, με τον καθένα να παραδίδει στον επόμενο το μεμονωμένο του εξάρτημα γνώσης, ποιος μπορεί να ισχυρισθεί ότι είναι σε θέση να κάνει μια στοιχειώδη πρόβλεψη για τα αποτελέσματα των ερευνών του και την επίδρασή τους στην κοινωνία; Πόσο κατανοούμε ότι η τεχνική και η επιστήμη, η βιοτεχνολογία και η γενετική ακολουθούν μια αυτονομημένη πορεία, το ίδιο όπως και η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη;
Kαι ενώ βιώνουμε την αυτονόμηση της επιστήμης και της τεχνικής από την κοινωνία, η ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας και της ατέρμονης προόδου εξακολουθεί να είναι το κυρίαρχο φαντασιακό στις ανεπτυγμένες κοινωνίες. Εδώ υπεισέρχεται η αυταπάτη της δύναμης που συσχετίζεται με μια αυταπάτη ως προς τη γνώση• την αυταπάτη, δηλαδή, ότι θα μπορούσαμε να γνωρίζουμε όλα τα αποτελέσματα των πράξεών μας ή, τουλάχιστον, αυτά που μας ενδιαφέρουν. Είναι τόσα τα στοιχεία που κάθε φορά θα μας διαφεύγουν, που κάθε πρόβλεψη των ενεργειών μας σε πρακτικές μεγάλης κλίμακας θα ήταν πραγματική φενάκη. Γνωρίζουμε, λ.χ., τόσο λίγο τη συνολική λειτουργία του γονιδιώματος ως συνόλου, αγνοούμε τόσες παραμέτρους για τις αλληλεπιδράσεις των γονιδίων με το στενό και ευρύ περιβάλλον και όμως επιμένουμε να το χειριζόμαστε, αναδιατάσσοντάς το. Στον «Οιδίποδα Τύραννο» του Σοφοκλή βλέπουμε την άγνοια του ανθρώπου στην κατανόηση όλων των παραμέτρων που συνθέτουν την αρμονία του κόσμου. Ο Οιδίπους, χωρίς να το ξέρει και κυρίως χωρίς να το θέλει, σκότωσε τον πατέρα του, τον Λάιο, και παντρεύτηκε τη μητέρα του Ιοκάστη και έκανε μαζί της τέσσερα παιδιά. Με τις πράξεις του αυτές ο Οιδίπους διατάραξε την ισορροπία του κόσμου.
Στην τραγωδία αυτή φαίνεται καθαρά ότι ο άνθρωπος, κάνοντας μια πράξη, αποσπάει από τον εαυτό του ένα καινούργιο ον -την πράξη του- η οποία παύοντας να ανήκει πλέον στον δημιουργό του, εξακολουθεί να δρα μέσα στον κόσμο με τρόπο που δεν θα μπορούσε να προβλέψει αυτός που την έκανε. Ετσι, προκύπτει μια ιδιαίτερη άποψη της ευθύνης. «Οτι ο άνθρωπος δηλαδή δεν είναι υπεύθυνος μόνο για ό,τι είχε πρόθεση να κάνει, αλλά για ό,τι συντελέστηκε με αφετηρία τις πράξεις του, μη έχοντας στη διάθεσή του κανένα μέσο υπολογισμού, και ακόμα περισσότερο τη δυνατότητα να εμποδίσει αυτό το αποτέλεσμα». (1) Ο Σοφοκλής, λοιπόν, μας προειδοποιεί: Ο άνθρωπος αγνοεί το σύνολο των δυνάμεων που η ισορροπία τους αποτελεί την ύπαρξη του κόσμου.
Στην πορεία του μύθου, όταν ο Οιδίπους βρίσκεται μπροστά στην αποκάλυψη της πραγματικότητας σχετικά με την πατροκτονία που διέπραξε και την αιμομικτική σχέση με τη μητέρα του, δεν επικαλέσθηκε ελαφρυντικά για την άγνοιά του, αλλά παραδέχτηκε την ύπαρξη μιας πραγματικότητας, την οποία αυτός διατάραξε, έστω και άθελά του. Η παραδοχή της ενοχής του γίνεται εμπράκτως και αυτοβούλως με τη δική του τύφλωση, δηλαδή την πτώση του. Εδώ δεν έχουμε την έξωθεν τιμωρία, τη νέμεσι των θεών στη δική του ύβριν, αλλά ο ίδιος προχωρεί στην αυτοτιμωρία του για να αποκατασταθεί η απαραβίαστη ιερότητα του κόσμου.
Τελικά ο Οιδίπους με την πράξη της τύφλωσής του οδηγείται σε μια άλλου είδους γνώση, αυτή της ολότητας του κόσμου, και έτσι συμφιλιώνεται με τους θεούς. Kαι όπως γράφει ο Γ. Χειμωνάς: «Ο Οιδίπους με την τύφλωσή του παλινδρομεί τη λησμονημένη κοινή ετυμολογία του οράω: βλέπω και του οίδα: γνωρίζω από το παλαιό ρήμα είδω, που κάποτε σήμαινε και τα δύο μαζί... Ο Οιδίπους καταργώντας την όρασή του, καταργεί στην ουσία (και τιμωρεί) τον νου του, που αποδείχτηκε ανάξιος του Φωτός. Η κάθαρση εδώ είναι ένα γνωστικό, όχι συγκινησιακό γεγονός: Ο Οιδίπους είναι ένας αυτόχειρας της γνώσης. Στον Οιδίποδα Τύραννο συναινούμε στο θεμελιώδες αξίωμα του Σοφοκλή ότι το ον είναι, μόνον εάν γνωρίζει τι είναι». (2)
(1) Αντρέ Μπονάρ. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός - 2. Από την Αντιγόνη στον Σωκράτη, εκδ. Ιστορική Βιβλιοθήκη Θεμέλιο, σ. 116.
(2) Γιώργος Χειμωνάς. Σημειώσεις για την τραγωδία, στο βιβλίο «Ποιον φοβάται η Βιρτζίνια Γουλφ», εκδ. «Kαστανιώτη», σ. 131-132.
Εφημερίδα Καθημερινή
Το κείμενο προτάθηκε από το το φιλόλογο Τάσο Αρχολέκα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου