Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, αν και δεν αποτελούν έναν από τους θεσμοθετημένους φορείς γλωσσικής αγωγής, εν τούτοις ο ρόλος τους είναι καθοριστικός. Και είναι καθοριστικός, γιατί μπορούν και αποτελούν πρότυπα γλωσσικά.
Είναι γενικώς αποδεκτό ότι η γλωσσική αγωγή αποτελεί μια διαδικασία που αποσκοπεί στην κατάκτηση ενός οργάνου, το οποίο βοηθά το άτομο να εντάξει τον εαυτό του στην κοινωνία. Η κατάκτησή του παράλληλα δημιουργεί αυτοπεποίθηση και άνεση στο άτομο να διατυπώνει τις απόψεις του γραπτώς και προφορικώς. Αποτελεί επομένως μια αξία η γλώσσα και «κύριο παράγοντα για τη νόηση, για τις πράξεις και τις κοινωνικές του σχέσεις», για να επικαλεστούμε την άποψη ενός πολύ γνωστού σήμερα γλωσσολόγου, του Νόαμ Τσόμσκι.
Η εξέταση επίσης της σχέσης που μπορεί να έχουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (ΜΜΕ) με την ορθή χρήση της γλώσσας και κατ' επέκταση με τη γλωσσική καλλιέργεια του κοινού, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, αφού η διαμεσολαβητική τους λειτουργία πραγματοποιείται μέσω της γλώσσας. Τούτο σημαίνει ότι τα μέσα, αν και δεν αποτελούν έναν από τους θεσμοθετημένους φορείς γλωσσικής αγωγής, εν τούτοις ο ρόλος τους είναι καθοριστικός. Και είναι καθοριστικός, γιατί μπορούν και αποτελούν πρότυπα γλωσσικά. Διαμορφώνουν στάσεις, ιδεολογίες, συνειδήσεις και με τον έναν ή τον άλλο τρόπο παρεμβαίνουν στην καθημερινή ζωή του τηλεθεατή.
Ο δημοσιογραφικός λόγος γίνεται όργανο και μηχανισμός που κατευθύνει την εθνική μας γλώσσα προς μια φαινομενική ομοιογένεια, η οποία συχνά χρησιμοποιείται από άτομα που το περιορισμένο λεξιλόγιό τους τα βολεύει και έτσι οδηγούμαστε στον εντοπισμό παθολογικών συμπτωμάτων, χαρακτηριστικό γνώρισμα του οποίου είναι η λεξιπενία, το πομπώδες και κραυγαλέο ύφος αλλά και -το κυριότερο - η αδυναμία διάρθρωσης και διατύπωσης επιχειρημάτων και δημιουργίας διαλόγου. Και όπως γράφει ο Ελύτης, «εάν η γλώσσα αποτελούσε απλώς ένα μέσο επικοινωνίας, πρόβλημα δεν θα υπήρχε. Συμβαίνει όμως ν' αποτελεί και εργαλείο μαγείας και φορέα ηθικών αξιών. Προσκτάται η γλώσσα [...] ένα ορισμένο ήθος. Και το ήθος αυτό γεννά υποχρεώσεις». Στο μικρό αυτό απόσπασμα επισημαίνουμε μερικές λέξεις-κλειδιά : η γλώσσα είναι εργαλείο μαγείας, είναι φορέας αξιών. Συνδέεται με ανθρώπινες αξίες, με το ήθος του ανθρώπου. Θεωρώ ότι οι απόψεις αυτές έχουν ανάγκη περαιτέρω σχολιασμού. Και ο σχολιασμός αυτός δεν χωρεί σ' ένα κείμενο σαν αυτό. Απαιτείται διεξοδικότερη διερεύνηση και σπουδή.
Υπό την έννοια αυτή, το ΕΣΡ θα μπορούσε να αναπτύξει έναν δημόσιο διάλογο με τους ραδιο-τηλεοπτικούς σταθμούς, δημόσιους και ιδιωτικούς, διοργανώνοντας για το σκοπό αυτό ένα συνέδριο με θέμα «Ελληνική γλώσσα και ΜΜΕ». Στο συνέδριο αυτό, με εισηγητές ειδικούς επιστήμονες (πολιτικούς, γλωσσολόγους, φιλολόγους, δημοσιογράφους, εκπροσώπους των καναλιών κ.λπ.), θα ετίθετο δημοσίως το σοβαρό αυτό πρόβλημα (γιατί σε πρόβλημα εξελίχτηκε), αφού οι ποικίλες παρεμβάσεις, οι οδηγίες δηλαδή και άλλες παρεμφερείς υποδείξεις του ΕΣΡ -ακόμη και ποινές- δεν είχαν το παραμικρό αποτέλεσμα.
Με τον τρόπο αυτό φρονώ ότι και τα κανάλια θα ετίθεντο προ των ευθυνών τους, όταν μάλιστα ζωντανά παραδείγματα, καταγεγραμμένα από εκπομπές τους, θα φωτογράφιζαν δημοσίως τη θλιβερή εικόνα που μερικά εμφανίζουν στον τομέα αυτό. Γιατί σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι οι σταθμοί δεν διαθέτουν λογίους, ευαίσθητα και καλλιεργημένα μέλη και συνεργάτες. Η εικόνα όμως που δείχνεται, από άλλο λιγότερο κι από άλλο περισσότερο, είναι διαφορετική. Από ένα τέτοιο συνέδριο σίγουρα θα συνειδητοποιούνταν ότι ο δημοσιογραφικός λόγος γίνεται όργανο και μηχανισμός που κατευθύνει την εθνική μας γλώσσα και με την, εκ των πραγμάτων, εξουσιαστική του δύναμη επιδρά αποφασιστικά στο χώρο των εννοιών και της ιδεολογίας. Ο δημοσιογραφικός λόγος άλλωστε είναι δημόσιος λόγος, και άρα επιδεκτικός κριτικής, γιατί η εν γένει πολυπλοκότητα δημιουργεί τα γνωστά παθολογικά φαινόμενα· μια παθογένεια που έχει πολλά επίπεδα.
Είναι καιρός ο καθένας να αναλάβει τις ευθύνες του. Και μόνον μερικά -και συχνά επαναλαμβανόμενα- γλωσσικά φαινόμενα, είναι αρκετά για να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώμη. Έτσι ακούμε :
* των υπαρχόντων προβλέψεων
* των αναληφθέντων πρωτοβουλιών
* πιθανά αντί πιθανόν
* εκ των ουκ άνευ αντί εκ των ων ουκ άνευ
* ενδεχόμενα αντί ενδεχομένως
* προηγούμενα αντί προηγουμένως
* παρήγγειλε αντί παράγγειλε (προστακτική)
* εξήτασε αντί εξέτασε
* ασκώ αντί εξασκώ
* πραγματεύομαι αντί διαπραγματεύομαι
* μετοικίζω αντί μετοικώ
* πλησίασε στο σω(ο)ρό (του νεκρού) αντί στη σορό
* η πληροφορία διαρρέει και δεν τη διαρρέουν
Αλλά αυτά είναι ελάχιστα. Κι εδώ έχει τη θέση του ο στίχος του Καβάφη : Μιλάει με βαρβαρισμούς δεινούς τα ελληνικά.
Γιάννης Παπακώστας
Καθηγητής Νέας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών - μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης
Εφημερίδα Ελευθεροτυπία
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου