Η ανοιχτή σκέψη

Του   Στέφανου   Τραχανά*

Ας ξεκινήσουμε από τα προφανή. Η επιστήμη μπορεί σίγουρα να είναι συναρπαστική, να είναι χρήσιμη, να είναι ακόμα η κινητήρια δύναμη όλης της σύγχρονης τεχνολογίας, να είναι και πολλά άλλα πράγματα που μπορείτε να προ­σθέσετε μόνοι σας. Αλλά πώς μπορεί να έχει και μια εγγενή ηθική αξία; Κάποιοι είναι ακόμα διατεθειμένοι να ανα­γνωρίσουν στην επιστήμη και μια θεμελιώδη πολιτιστική αξία. Να δεχτούν ότι ορισμένα από τα επιτεύγματά της είναι ταυτόχρονα και θεμελιώδη πολιτιστικά επιτεύγματα του είδους μας. Και επικαλούνται τη θεωρία της εξέλι­ξης και την επιστημονική ανασυγκρότηση της ιστορίας του κόσμου από τη Μεγάλη Έκρηξη έως σήμερα, ως τα δύο κορυφαία παραδείγματα τέτοιων επιτευγμάτων. Η συνείδη­ση του εαυτού μας και του κόσμου, όπως αναδύθηκε από  τα επιτεύγματα αυτά -συνεχίζουν οι υποστηρικτές της συγκεκριμένης άποψης-   είναι πια μέρος του πολιτιστι­κού μας γονιδιώματος. Η επιστήμη είναι λοιπόν και κάτι πολύ περισσότερο απ' όσα αναφέρθηκαν αρχικά.  Είναι μια θεμελιώδης συνιστώσα του πολιτισμού μας.

Όμως σήμερα -  κι αυτός είναι ο κύριος σκοπός της ομι­λίας μου-  θέλω να υπερασπιστώ μια πλευρά της επιστή­μης που τη θεωρώ θεμελιωδέστερη απ' όλες τις προηγούμε­νες, και ταυτόχρονα την πιο αμελημένη από τον σύγχρονο πολιτισμό μας. Θέλω να υπερασπιστώ την ηθική της αξία. Και για να μη χρονοτριβώ άλλο, θα πω αμέσως ότι η ηθική αξία της επιστήμης δεν έγκειται τόσο στα επιτεύγματα της όσο στην ίδια τη μέθοδο της. Στη στάση που καλλιεργεί απέναντι στα πράγματα. Στον βαθύτατα αντιδογματικό της χαρακτήρα.

Στην επιστήμη - τουλάχιστον από τότε που εδραιώθηκε με αναμφίβολο τρόπο ο εμπειρικός της χαρακτήρας-  δεν υπάρχουν απόλυτες - ή, έστω, ευγενείς-  αλήθειες. Αλή­θειες που εξαιρούνται από την υποχρέωση να υποβάλλον­ται σε εμπειρικό έλεγχο. Όλα είναι υπό δοκιμήν. Κάθε επι­στημονική θεωρία - ακόμα και η πιο θεμελιώδης-  είναι πάντα προσωρινή και ατελής. Έστω κι αν έχει ελεγχθεί με ακρίβεια δεκαέξι δεκαδικών ψηφίων - με τέτοια ακρίβεια έχουν ελεγχθεί σήμερα η κβαντομηχανική και η σχετικό­τητα-  τίποτα δεν αποκλείει στο επόμενο δεκαδικό ψηφίο να μας περιμένει μια μεγάλη έκπληξη. Να κρύβεται εκεί  μια θεμελιώδης ανατροπή. Μια ανατροπή που δεν θα ακυρώνει βέβαια την υπάρχουσα θεωρία στο πεδίο των φαινο­μένων όπου είχε ήδη ελεγχθεί, αλλά θα καθιστά αναγκαία την επαναστατική της αναμόρφωση από κει και πέρα.

Αιώνιες αλήθειες και ακλόνητες βεβαιότητες στην επι­στήμη δεν υπάρχουν. Η επιστημονική γνώση αναδεικνύεται έτσι ως το μόνο είδος ανθρώπινης γνώσης που εμπεριέχει την εύλογη αμφιβολία - και επομένως τη διαρκή διαθεσι­μότητα για αλλαγές και αναθεωρήσεις-  ως συστατικό της στοιχείο.

Αν όμως το στοιχείο της εύλογης αμφιβολίας είναι παρόν ακόμα και στην πιο σκληρή επιστήμη - τη φυσική-  πώς μπορεί να κραδαίνει κανείς βεβαιότητες στα κατ' εξοχήν πολυσήμαντα και φευγαλέα κοινωνικά και ανθρώπινα ζητήματα; Είναι δυνατόν να εγείρονται αξιώσεις μονοσή­μαντης αλήθειας στα ζητήματα αυτά; Φονικές βεβαιότητες κυριαρχούν παρ' όλα αυτά και στον σύγχρονο κόσμο και απειλούν τον ανθρώπινο πολιτισμό, όπως πολλές φορές στο παρελθόν. Η ηθική αξία της επιστήμης είναι φανερή σ' αυτό το κάδρο. Αν διδάσκαμε την επιστήμη έτσι ώστε να φωτίζονται όχι μόνο τα επιμέρους επιτεύγματά της αλλά και η γενικότερη στάση της απέναντι στα πράγματα -  η εύλογη αμφιβολία και ο υγιής σκεπτικισμός που τη διακρίνουν-, τότε ίσως οι κοινωνίες μας να ήταν κάπως σοφότε­ρες ή, έστω, λιγότερο αυτοκαταστροφικές απ' ό,τι σήμερα.

Για έναν ψύχραιμο παρατηρητή είναι φανερό ότι ο πολι­τισμός μας -ο παγκόσμιος πολιτισμός- χρειάζεται επει­γόντως μια ισχυρή ένεση ανεκτικότητας και ανεξιγνωμίας   και ένα πνεύμα εύλογου σκεπτικισμού και αμφιβολίας απέναντι στις μεγάλες «βεβαιότητες». Θρησκευτικές, ιδεο­λογικές, εθνικές ή φυλετικές βεβαιότητες, που εμφανίζονται ξανά μπροστά μας ως «σωτηρία», ενώ αποτελούν την καρ­διά του προβλήματος.

Αν γραφόταν κάποτε ένα βιβλίο με θέμα την ανθρώπινη κακοδαιμονία - μια ιστορία των συμφορών που το είδος μας προκάλεσε στον εαυτό του-  τότε η έννοια-κλειδί που θα διαπερνούσε όλα του τα κεφάλαια θα ήταν, πιστεύω, τούτη: φανατισμός. Φανατισμός και το υποχρεωτικό συμπαρακολούθημά του: η μισαλλοδοξία. Και ο προσεκτι­κός μελετητής της ιστορίας θα διαπίστωνε επίσης ότι οι πιο επιτυχημένες κοινωνίες ήταν - και είναι-   εκείνες που κατάφεραν να ελέγξουν κάπως το τέρας· να βάλουν το τζίνι στο μπουκάλι. Να αναπτύξουν μια κουλτούρα συνεννόησης όπου καμία πλευρά του κοινωνικού συμβολαίου δεν μπορεί να έχει μονομερώς δίκιο απέναντι σε μια άλλη.

Αν όμως έτσι έχουν τα πράγματα, τότε το πολυτιμότερο εφόδιο που θα έπρεπε να δίνει μια καλή παιδεία στους ανθρώπους της θα ήταν η ανοιχτή σκέψη. Ανοιχτή στο ενδεχόμενο και ο άλλος να έχει δίκιο. Και το παράδειγμα της επιστήμης - ο θεμελιώδης αντιδογματισμός της-  θα μπορούσε να είναι η βάση για την καλλιέργεια μιας τέτοιας ανοιχτής σκέψης. Το ανέφερα πριν, μα θα 'θελα να το επα­ναλάβω με λίγο διαφορετικό τρόπο κι εδώ. Αν στην ίδια την επιστήμη - την κατ' εξοχήν πηγή σχετικά έγκυρης γνώσης-  δεν χωράνε ακλόνητες βεβαιότητες και απόλυτες  αλήθειες, πώς είναι δυνατόν να κραδαίνει κανείς τέτοιες βεβαιότητες στα κοινωνικά και ανθρώπινα ζητήματα; Πώς είναι δυνατόν να εγείρονται αξιώσεις μοναδικής αλήθειας στα ζητήματα αυτά; Τόσο μοναδικής μάλιστα ώστε να αισθάνεσαι ότι έχεις το ηθικό δικαίωμα να ασκήσεις όση βία εσύ κρίνεις αναγκαία για να εμποδίσεις να ακουστεί και η αλήθεια του άλλου;

 Τραχανάς  Στέφανος, Το  φάντασμα  της  όπερας,  σελ.  157- 159, Πανεπιστημιακές  εκδόσεις  Κρήτης

* Ο Στέφανος Τραχανάς γεννήθηκε στην Ιεράπετρα της Κρήτης. Σπούδασε στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο και συνέχισε με μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Harvard, στον τομέα της φυσικής. Το 1983 άρχισε να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, σε προπτυχιακό και σε μεταπτυχιακό επίπεδο (όπως, λ.χ., στο θερινό σχολείο φυσικής). Από το 1985 είναι διευθυντής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, που ανήκουν διοικητικά στο Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ). Είναι συγγραφέας βιβλίων που θεωρούνται, σήμερα, κλασικά και διδάσκονται σε αρκετά πανεπιστημιακά τμήματα.