Αλλοτρίωση

Του   Έριχ   Φρομ*

Λέγοντας αλλοτρίωση εννοούμε έναν τρόπο εμπειρίας, με τον όποιο το πρόσωπο αισθάνεται τον εαυτό του σαν ξένο. Έχει, μπορεί να πει κανείς, αποξενωθεί από τον εαυτό του. Δεν αισθάνεται τον εαυτό του ως  το κέντρο του κόσμου, ως  δημιουργό των πράξεων του  αλλά οι πράξεις και οι συνέπειές τους γίνονται εξουσιαστές του, στις οποίες υπακούει ή τις οποίες μπορεί ακόμη και να λατρεύει. Το αλλοτριωμένο πρόσωπο βρίσκεται εκτός επαφής με τον εαυτό του όπως βρίσκεται και εκτός επαφής με οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο. Αυτός, όπως και οι άλλοι, γίνονται αισθητοί όπως νιώθουμε τα πράγματα. […]

Η αλλοτρίωση, όπως τη συναντάμε στη σύγχρονη κοινωνία, είναι σχεδόν ολοκληρωτική. Διαποτίζει τη σχέση του ανθρώπου με την εργασία, με τα πράγματα που καταναλώνει, με  το κράτος, τους συνανθρώπους του και με τον εαυτό του. […].

Γράφει  ο  Τ.  Γκιλσπάι¹  :  «Η εργασία γίνεται ολοένα και περισσότερο επαναληπτική και μηχανική καθώς οι προγραμματιστές, οι μελετητές  των μικροκινήσεων και οι επιστημονικοί διευθυντές απαλλάσσουν ολοένα και περισσότερο τον εργαζόμενο  από το δικαίωμά του να σκέφτεται και να κινείται ελεύθερα. Η ζωή καταργείται, η ανάγκη για έλεγχο, δημιουργικότητα, επινοητικότητα και ανεξάρτητη σκέψη διαγράφεται και το αποτέλεσμα, το αναπόφευκτο αποτέλεσμα, είναι  η  φυγή  ή ο αγώνας από μέρους του εργάτη, η απάθεια,  η καταστροφικότατα, η φυσική συστολή». […]

Η επιθυμία μας για κατανάλωση έχει χάσει κάθε σχέση με τις πραγματικές ανάγκες του ανθρώπου. Αρχικά, η ιδέα της κατανάλωσης περισσότερων και καλύτερων πραγμάτων είχε τη σημασία πως ένας άνθρωπος θα περνούσε καλύτερη, πιο ικανοποιητική  ζωή. Η κατανάλωση ήταν μέσο για ένα σκοπό, το σκοπό της ευτυχίας. Τώρα έχει γίνει αυτοσκοπός. Η σταθερή αύξηση των αναγκών του μας ωθεί σε μια συνεχώς μεγαλύτερη προσπάθεια, μας κάνει να εξαρτιόμαστε από αυτές τις ανάγκες και από τους ανθρώπους και τις  εταιρείες με τη βοήθεια των οποίων τις ικανοποιούμε. […]

Η δυνατότητα της αγοράς περισσότερων, καλύτερων και ιδιαίτερα νέων πραγμάτων γοητεύει σήμερα τον άνθρωπο. Διψά για κατανάλωση. Η πράξη της αγοράς και της κατανάλωσης έχει γίνει ένας καταλυτικός, παράλογος σκοπός, γιατί είναι αυτοσκοπός, με πολύ λίγη σχέση ως προς τη χρήση ή την ευχαρίστηση που μας δίνουν τα πράγματα που αγοράζουμε και καταναλώνουμε. Το να αγοράσει κανείς το τελευταίο μοντέλο του καθετί που υπάρχει στην αγορά είναι όνειρο του καθενός, σε σύγκριση με το οποίο η αληθινή ευχαρίστηση της χρήσης παίρνει δευτερεύουσα θέση. Ο σύγχρονος άνθρωπος, αν μπορούσε να εκφράσει την αντίληψη  που  έχει  για  τον  παράδεισο,  θα  έδινε  μια  εικόνα  που  θα έμοιαζε  σαν  το  μεγαλύτερο  πολυκατάστημα  του  κόσμου. […]

Ο άνθρωπος έχει αλλοτριωθεί όχι μόνο από την εργασία που κάνει, από τα πράγματα που καταναλώνει και τις ευχαριστήσεις που απολαμβάνει, αλλά επίσης και από τις κοινωνικές δυνάμεις που καθορίζουν την κοινωνία μας και τη ζωή του καθενός που ζει σ' αυτή. […]

Η πραγματική αδυναμία μας μπροστά στις δυνάμεις που μας κυβερνούν εμφανίζεται πιο έντονα στις κοινωνικές εκείνες καταστροφές που, μολονότι εξαγγέλλονται σαν θλιβερά ατυχήματα κάθε φορά, δεν έχουν παύσει μέχρι σήμερα να επαναλαμβάνονται. Εννοώ τις οικονομικές κρίσεις και   τους  πολέμους. Τα κοινωνικά αυτά φαινόμενα εμφανίζονται σαν να ήταν φυσικές καταστροφές και όχι ακριβώς όπως πραγματικά είναι, δηλαδή καταστάσεις που δημιουργούνται από τον άνθρωπο, άλλα χωρίς πρόθεσή και επίγνωση. […]

Ποια είναι η σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με το συνάνθρωπο του; Είναι η σχέση μεταξύ δυο ζωντανών μηχανών, που χρησιμοποιούν η  μια την άλλη. Ο εργοδότης χρησιμοποιεί εκείνους που απασχολεί. Ο πωλητής χρησιμοποιεί τους πελάτες του. Ο καθένας είναι για τον άλλο ένα εμπόρευμα, που πάντοτε πρέπει να τον μεταχειρίζεται με μια κάποια φιλικότητα, γιατί, αν τυχόν δεν είναι σε χρήση σήμερα, μπορεί να είναι αργότερα. Δεν υπάρχει πολλή αγάπη ή πολύ μίσος στις σχέσεις των ανθρώπων σήμερα. Υπάρχει μάλλον μια επιφανειακή φιλία και μια πιο επιφανειακή ευθύτητα, πίσω όμως από την επιφάνεια βρίσκεται η απόσταση και η αδιαφορία. Υπάρχει επίσης και αρκετή ύπουλη δυσπιστία. Όταν ένας άνθρωπος λέει στον άλλο, «Μιλούσες με τον Τζων Σμιθ. Είναι εντάξει», αυτό είναι μια έκφρασή διαβεβαίωσης μπροστά σε μια γενική δυσπιστία. Ακόμη και η αγάπη και η σχέση μεταξύ των δυο φύλων έχει προσλάβει αυτόν το χαρακτήρα. […]

Ποια είναι η σχέση του ανθρώπου απέναντι στον εαυτό του; Αλλού έχω περιγράψει αυτή τη σχέση σαν «εμπορικό προσανατολισμό». Στον προσανατολισμό αυτό ο άνθρωπος νιώθει τον εαυτό του σαν ένα πράγμα που πρέπει να απασχοληθεί με επιτυχία στην αγορά. Δεν θεωρεί τον εαυτό του ως ενεργό ον, ως το φορέα ανθρώπινων δυνάμεων. Έχει αλλοτριωθεί  από  τις  δυνάμεις  αυτές.  Σκοπός  του  είναι  να  πουλήσει  τον  εαυτό  του  με  επιτυχία  στην  αγορά.

Η αίσθησή  του για το εγώ δεν πηγάζει από τη δραστηριότητά του ως  ατόμου που αγαπά και σκέφτεται, αλλά από τον κοινωνικο-οικονομικό του ρόλο. Αν το άτομο δεν καταφέρει να κάνει μια επικερδή επένδυσή του εαυτού του, αισθάνεται ότι απέτυχε. Αν το καταφέρει, τότε έχει σημειώσει επιτυχία. Γενικά η αίσθηση της αξίας του εξαρτάται πάντα από παράγοντες εξωτερικούς  από την κρίση που διαμορφώνεται γι' αυτόν στην αγορά, που αποφασίζει για την αξία του, όπως αποφασίζει για την αξία των εμπορευμάτων. […]

Η αλλοτριωμένη προσωπικότητα που προσφέρεται για πώληση χάνει σε  μεγάλο  βαθμό την αίσθηση αξιοπρέπειας που είναι τόσο χαρακτηριστική για τον άνθρωπο ακόμη και στους πιο πρωτόγονους πολιτισμούς. Χάνει σχεδόν κάθε αίσθηση του εγώ, του εαυτού του ως μοναδικής και ανεπανάληπτης οντότητας. Τα πράγματα δεν έχουν εγώ και οι άνθρωποι έχουν καταντήσει σαν τα πράγματα χωρίς εγώ.

Έριχ  φρομ

Η  υγιής  Κοινωνία

Εκδόσεις   Μπουκουμάνη,  σελ.   155- 182

1.    Τζ.  Γκιλσπάι  :  «Η  ελεύθερη  έκφραση  στη   βιομηχανία»  Πάιλοτ  Πρες,  Λονδίνο,1948  

Έριχ Φρομ, γερμανικής καταγωγής αμερικανός ψυχαναλυτής και κοινωνικός φιλόσοφος. Γεννήθηκε στην Φρανκφούρτη του Μάιν το 1900 και πέθανε στο Μπουράλτο της Ελβετίας το 1980. Άρχισε να ασκεί ψυχανάλυση ως μαθητής του Φρόιντ, αλλά σύντομα διαφώνησε μαζί του. Εγκαταλείπει την ναζιστική Γερμανία το 1933 για τις Ηνωμένες Πολιτείες, έχοντας ήδη μεγάλη φήμη. Το 1934 γίνεται μέλος του διδακτικού προσωπικού του πανεπιστημίου Κολούμπια. Το 1941 μέλος του διδακτικού προσωπικού του Κολεγίου Μπένινγκτον στο Βερμόντ και το 1951 διορίζεται καθηγητής της Ψυχανάλυσης στο Εθνικό Αυτόνομο Πανεπιστήμιο του Μεξικού. Από το 1957 ως το 1961 ήταν συγχρόνως καθηγητής και στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, για να επιστρέψει τελικά στην Νέα Υόρκη το 1962 ως καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης.