H δημοκρατία της τηλε - ψυχαγωγίας Tα δελτία παρέχουν κάθε μέρα στοιχεία δράματος και ραψωδίας

Του   Στέλιου   Παπαθανασόπουλου

Είναι πολλοί εκείνοι που συμφωνούν ότι η ποιότητα της ενημέρωσης, ιδίως της τηλεοπτικής, έχει πάρει τον κατήφορο. Αρκετοί από αυτούς γνωρίζουν πού εντοπίζεται το πρόβλημα ή το λάθος, αλλά αποφεύγουν να το επιλύσουν ή να το διορθώσουν. Ακόμη και σοβαρά ή έγκριτα έντυπα τείνουν μερικές φορές να «κιτρινίζουν» με στόχο να «αλιεύσουν» αναγνώστες. Συχνά δε η ενημέρωση μετατρέπεται από αφήγηση του συμβάντος σε αφήγηση με αφορμή το συμβάν.

Στην ουσία εδώ και καιρό ζούμε σε ένα νέο επικοινωνιακό, ή ακόμη και κοινωνικό, καθεστώς όπου μεγάλες δόσεις ψυχαγωγίας διαπερνούν την ενημέρωση ή τη μυθοπλασία, ακόμη και την επιμόρφωση. Αυτή η δομική συνθήκη έχει επιβληθεί από την εμπορική-ανταγωνιστική τηλεόραση, η οποία με τη σειρά της αποτελεί σημαντικό, ίσως και τον συνεπέστερο, προάγγελο της προσομοίωσης των υπόλοιπων μέσων επικοινωνίας και ενημέρωσης προς την ίδια κατεύθυνση.

Μελετητές έχουν επισημάνει ότι στις σύγχρονες συνθήκες, τα MME παίζουν έναν κεντρικό ρόλο στη λειτουργία του πολιτικού συστήματος. H δημόσια επικοινωνία καταλαμβάνεται από την εικόνα και τη λογική του θεάματος. Αυτή η κατάσταση οφείλεται στο γεγονός ότι η εμπορική-ανταγωνιστική τηλεόραση χρησιμοποιεί την ψυχαγωγία ως «πυξίδα» για την αναπαράσταση κάθε μορφής της πραγματικότητας. H τηλεόραση μάς κρατά σε σταθερή επικοινωνία με τον κόσμο, αλλά επιτελεί αυτή τη λειτουργία της με ένα απαράλλακτο χαμογελαστό πρόσωπο. Το πρόβλημα, όπως έχει τονίσει ο Νιλ Πόστμαν, δεν είναι ότι η τηλεόραση μάς παρουσιάζει μ' ένα ψυχαγωγικό τρόπο τις ειδήσεις, αλλά ότι παρουσιάζει οτιδήποτε σαν ψυχαγωγία. H λογική της τηλεοπτικής ενημέρωσης επιβάλλει σε κάθε στοιχείο της να έχει μια «μελοδραματική διάσταση», όπως στα ψυχαγωγικά προγράμματα, και είναι η «μελοδραματική λογική» της τηλεοπτικής ενημέρωσης που προσελκύει τους τηλεθεατές και κατ' επέκταση διαφημίσεις. Με άλλα λόγια, η ψυχαγωγία αποτελεί το ιδεολογικό πρότυπο του τηλεοπτικού λόγου. Δεν έχει σημασία πώς επιλέγεται ή ερμηνεύεται ένα θέμα, αλλά οτιδήποτε πρόκειται να προβληθεί από την τηλεόραση πρέπει να μας ψυχαγωγήσει και να ευχαριστήσει το κοινό. Γι' αυτόν τον λόγο και τα τηλεοπτικά δελτία παρέχουν σε ημερήσια βάση στοιχεία δράματος και ραψωδίας. Οτιδήποτε υπάρχει σ' ένα τηλεοπτικό δελτίο έχει να κάνει με τον ρυθμό και την κίνηση που επιβάλλει όχι τόσο η γραμματική του μέσου, όσο η λογική της αγοράς του. Ένα δελτίο ειδήσεων είναι ένα πρόγραμμα ψυχαγωγίας, δεν προσανατολίζεται στην επιμόρφωση, την αναζήτηση ή την «κάθαρση».

Από την άλλη πλευρά, η πολιτική συμπεριφορά των ατόμων και των ομάδων, κατά ένα μεγάλο μέρος, υφίσταται ως αντανάκλαση σε πολιτικές εικόνες, αφού η πολιτική διαδικασία ορίζεται ολοένα και περισσότερο από τις ψυχαγωγικού περιεχομένου εικόνες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η πολιτική σταδιακά να εντάσσεται στο ευρύτερο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο του πολιτισμού της ψυχαγωγίας, χωρίς πολλά περιθώρια διαφυγής. Σημαίνει πριν απ' όλα τη βαθμιαία υποκατάσταση του πολιτικού λόγου και του δημόσιου διαλόγου από ψυχαγωγικές εικόνες. Σταδιακά όμως ο πολίτης - τηλεθεατής αντιλαμβάνεται την πολιτική, όπως άλλωστε και την υπόλοιπη πραγματικότητα αναπαυτικά από την πολυθρόνα του, διαμέσου του μεγεθυντικού, για πολλούς παραμορφωτικού, φακού της τηλεόρασης. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι η εκτεταμένη εξάρτηση από την τηλεόραση έχει συνοδευτεί από μια αύξηση του κυνισμού και του αρνητισμού απέναντι στην πολιτική και τους πολιτικούς.

Όντως, οι θετικές προσδοκίες από την κοινωνία σε σχέση με τα MME έχουν εκφραστεί μέσα από τη συνεχόμενη κριτική για την υποβάθμιση των δημοσιογραφικών προτύπων. Τα MME κατηγορούνται ότι αποτυγχάνουν να ενημερώσουν το κοινό κι αντίθετα, προτιμούν να το ψυχαγωγούν και να το εντυπωσιάζουν με απώτερο στόχο το κέρδος. Το πρόβλημα όμως γίνεται επικίνδυνο σε περίπτωση που οι δημοσιογράφοι και κατ' επέκταση η δημοσιογραφία σταματήσουν να ενδιαφέρονται για τον ρόλο τους στις διαδικασίες της δημοκρατίας. Ο Αμερικανός μελετητής Τζέιμς Κάρεϊ έχει τονίσει ότι χωρίς τους θεσμούς ή το πνεύμα της δημοκρατίας οι δημοσιογράφοι θα καταλήξουν να μεταλλαχθούν σε σύγχρονους ψυχαγωγούς-διασκεδαστές.

Δεν γνωρίζουμε αν τελικά με την πάροδο του χρόνου οι δημοσιογράφοι θα παραμείνουν «προμηθευτές» της ενημέρωσης, «φύλακες» του δημόσιου συμφέροντος ή θα μετεξελιχθούν σε ένα νέο είδος διασκεδαστών, αντίστοιχων ενδεχομένως με τους παρουσιαστές των ριάλιτι. Όμως, αν κάτι τέτοιο συμβεί η δημοσιογραφία θα κληθεί να εισέλθει σε μια περίοδο μη αναστρέψιμης παρακμής. H ειρωνεία είναι ότι ενώ η δημοσιογραφία κατόρθωσε να αντικρούσει όλα εκείνα τα ανελεύθερα καθεστώτα που προσπαθούσαν να τη συρρικνώσουν, να την ελέγξουν και να την ποδηγετήσουν, στην εποχή της ελευθερίας κινδυνεύει να καταστραφεί από το ψυχαγωγικό καθεστώς στο οποίο συνεχώς ρέπει.

Ο Στέλιος Παπαθανασόπουλος είναι καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και MME  του Πανεπιστημίου Αθηνών

Εφημερίδα   τα  Νέα