Εδώ και τρεις δεκαετίες περίπου η ανθρωπότητα ζει στους ρυθμούς της περιώνυμης και ως φαίνεται αναπόφευκτης παγκοσμιοποίησης, εξέλιξη η οποία, μακροπρόθεσμα, απειλεί με πλήρη ανατροπή των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών δεδομένων των σύγχρονων κοινωνιών, επηρεάζοντας έτσι έμμεσα ή και άμεσα τις συνθήκες ζωής και κατ΄ επέκταση την ψυχική υγεία πολλών ανθρώπων, ιδιαίτερα εκείνων που ανήκουν στην κατηγορία των «θυμάτων» (victims) του οργανωτικού και τεχνολογικού εκσυγχρονισμού.
Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της παγκοσμιοποίησης είναι α) οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις σε όλους τους τομείς της οικονομικής και κοινωνικής ζωής, β) η μετατόπιση του κέντρου βάρους των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων από τον παραγωγικό στο χρηματιστικό τομέα, με αποτέλεσμα την «υπερ-χρηματιστική οικονομία» και τη βαθμιαία μετατροπή των κοινωνιών μας σε «κοινωνίες του τζόγου», “casino societies”, όπως αποκαλούνται στα αγγλικά, γ) η συγκέντρωση του κοινωνικού πλούτου στα χέρια ολίγων, η εμφάνιση των λεγόμενων «νεόπτωχων» στις αναπτυγμένες βιομηχανικές κοινωνίες και η οικονομική και κοινωνική εξαθλίωση εκατομμυρίων ανθρώπων στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, δ) η καταναλωτική κοινωνία και η ομογενοποίηση των προτύπων κοινωνικής συμπεριφοράς, ε) ο ανταγωνισμός με επίκεντρο το χρήμα και η αναβίωση της γνωστής ιδεολογίας σχετικά με την «επικράτηση του ισχυρότερου» και τέλος ζ) η εμφάνιση νέων μορφών πολιτικής τρομοκρατίας, η αντιμετώπιση των οποίων τείνει να οδηγήσει την ανθρωπότητα σε νέους ιδεολογικούς Μεσαίωνες.
Εν όψει των εξελίξεων αυτών, οι πάλαι ποτέ βεβαιότητες των κοινωνιών μας ανατρέπονται και οι άνθρωποι βρίσκονται ολοένα και περισσότερο αντιμέτωποι με διάφορα προβλήματα, με αποτέλεσμα να εντείνονται οι ανασφάλειες και οι φόβοι, γεγονός που επηρεάζει την κοινωνική συμπεριφορά τους, στο βαθμό που ενισχύει τον ατομικισμό, εμποδίζοντας έτσι τη συγκρότηση συλλογικής συνείδησης, απαραίτητη προϋπόθεση για τη συνειδητή οργάνωση της ζωής τους. ΄Εχοντας αναγορεύσει το χρήμα και το κακώς, κατά την άποψή μου, εννοούμενο ατομικό συμφέρον σε βασικές αξίες, οι κοινωνίες μας ακολουθούν ακάθεκτες τη λογική της εμπορευματοποίησης των κοινωνικών σχέσεων, με εμφανή τα σημάδια της αλλοτρίωσης. Κλεισμένοι ο καθένας στον κόσμο του, επικοινωνούν μεταξύ τους αποσπασματικά, αναπαράγοντας μέσα από την συμπεριφορά τους την κυρίαρχη ιδεολογία του συστήματος. Καλούνται να ικανοποιήσουν ανάγκες που δεν τις ορίζουν οι ίδιοι, καθότι είναι πλασματικές και αποσκοπούν πρωτίστως στην εξυπηρέτηση του κέρδους. Τα καταναλωτικά αγαθά προσλαμβάνουν στη συνείδηση των ανθρώπων τη θέση βασικών αξιών και με την έννοια αυτή λειτουργούν ως σύμβολα κοινωνικής αυτοπροβολής και καταξίωσης. Η επιθυμία των ανθρώπων π.χ. να αποκτήσουν το δικό τους αυτοκίνητο, το οποίο, μεγαλώνει, βέβαια, την ατομική τους ελευθερία, μετατρέπεται ωστόσο συχνά σε φετίχ, τουτέστιν σε υποκατάστατο πραγματικών αναγκών, που συνεχίζουν να παραμένουν ανικανοποίητες, προκαλώντας τη γνωστή σε όλους μας καθημερινή επιθετικότητα. […]
Στη χώρα μας, η ανεργία αγγίζει το 10%, πλήττει δε κυρίως τους νέους και τις γυναίκες. Μεταξύ των νέων ηλικίας 15-29 ετών π.χ. το ποσοστό της ανεργίας κυμαίνεται γύρω στο 32-33%. Μάλιστα, το 59% του συνολικού αριθμού των ανέργων είναι μακροχρόνια άνεργοι, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν έντονα προβλήματα περιθωριοποίησης και κοινωνικού αποκλεισμού. Αξίζει να σημειωθεί ότι κοντά 150.000 νέοι πτυχιούχοι είναι άνεργοι, εξέλιξη που επιβεβαιώνει ότι η απόκτηση πτυχίου στις μέρες μας δεν σημαίνει αναγκαστικά και επαγγελματική εξασφάλιση. Δεν είναι κατά την άποψή μου τυχαίο το γεγονός ότι ολοένα και περισσότεροι νέοι στη χώρας μας, νιώθοντας απογοητευμένοι από τη ζωή τους, αναζητούν την ευτυχία στον ψεύτικο κόσμο των ναρκωτικών. […]
Η ελληνική κοινωνία χάνει βαθμιαία την παραδοσιακή εξωστρέφειά της, ενισχύοντας έτσι τις απομονωτικές τάσεις μεταξύ των ανθρώπων. Ολοένα και περισσότεροι, σαγηνευμένοι από τις σειρήνες της προσφοράς, ενδίδουν στην καταναλωτική τους μανία, αναγορεύοντας την αγορά, συχνά περιττών, προϊόντων, σε «Shopping Therapy». Η καταναλωτική μανία των ατόμων υπερβαίνει συχνά την αγοραστική τους ικανότητα, καθώς επηρεάζεται από τα υφιστάμενα καταναλωτικά πρότυπα, τα οποία και καλλιεργούνται σκοπίμως με στόχο τη τεχνητή δημιουργία αναγκών. Η κοινωνία μας, λοιπόν, άκρως καταναλωτική, υπόσχεται «λαγούς με πετραχήλια», πρόσβαση ωστόσο στην ευημερία έχουν ουσιαστικά οι έχοντες και κατέχοντες, ενώ οι υπόλοιποι, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις καταναλωτικές ανάγκες, υπερχρεώνονται στις τράπεζες (στεγαστικά και καταναλωτικά δάνεια, πιστωτικές κάρτες κλπ.), καθιστώντας τους όμηρους του τραπεζικού συστήματος, που ζουν καθημερινά με το άγχος της αποπληρωμής των δανείων. Είμαι σίγουρος πως μια εμπεριστατωμένη έρευνα με αντικείμενο τα προβλήματα των υπερχρεωμένων νοικοκυριών θα είχε να μας αποκαλύψει πολλά σχετικά με την ψυχική κατάσταση των δανειοληπτών. Ως γνωστόν, η εποχή μας καλλιεργεί το πνεύμα της κατανάλωσης σε βάρος της πραγματικής ευημερίας, δημιουργώντας πλασματικές ανάγκες, οι οποίες και εγκλωβίζουν τους ανθρώπους στη λογική μιας καταπιεστικής παραγωγικότητας, στο βωμό της οποίας θυσιάζονται όχι μόνον οι κοινωνικές σχέσεις αλλά και αυτή ακόμη η υγεία. Εν κατακλείδι, στο όνομα της επίδειξης και της δήθεν επωνυμίας που προωθούν τα πλήρως υποβαθμισμένα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (ΜΜΕ), οι άνθρωποι δυναμιτίζουν τις διαπροσωπικές τους σχέσεις, τόσο εντός όσο και εκτός της οικογένειας, στο βαθμό που «τρέχουν και δεν φτάνουν», όπως λέμε στην καθημερινή μας γλώσσα, διακινδυνεύοντας με τον τρόπο αυτό την σωματική και ψυχική τους υγεία. Κι ενώ πολύς κόσμος, πηγαίνει καθημερινά από τη μια δουλειά στην άλλη, για να ανταποκριθεί στις καταναλωτικές του ανάγκες, τα εύπορα κοινωνικά στρώματα χρησιμοποιούν την «περίοπτη κατανάλωση», όπως την αποκαλεί ο Βεμπλέν, προκειμένου να τονίσουν την οικονομική τους υπεροχή αλλά και να ενισχύσουν τη θέση τους στην κοινωνική ιεραρχία. Βιώνουν έτσι έντονα τον καταναλωτικό παραλογισμό, έστω και αν δεν το παραδέχονται οι ίδιοι, θυσιάζοντας σε τελευταία ανάλυση την ποιότητα ζωής.
Όπως σωστά έχει επισημανθεί πολλές φορές, η καταναλωτική πράξη είναι ιδιαίτερα σημαντική σε ό,τι αφορά τη διαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων, αφού τα υποκείμενα αποζητούν μέσω αυτής τη σύνδεσή τους με το κοινωνικό περιβάλλον, οι απόψεις του οποίου επιδρούν καταλυτικά στην κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων. Με την εμπορευματοποίηση της κοινωνικής ζωής, σε όλες λίγο η πολύ, τις εκφάνσεις της, μέσα από την κατασκευή και την προβολή προτύπων συμπεριφοράς και ινδαλμάτων στο χώρο της μόδας, της μουσικής, της διασκέδασης, της άθλησης κλπ., προωθείται συστηματικά μια αντίληψη ζωής που εξυπηρετεί πρωτίστως τα συμφέροντα του πολιτικού και οικονομικού κατεστημένου, όχι όμως και αυτά των ίδιων των υποκειμένων, καθότι τα εμποδίζει να συμφιλιωθούν με τον εαυτό τους. Γενικά, ο καταναλωτισμός λειτουργεί ως υποκατάστατο στους φόβους που αναπαράγει καθημερινά η κρίση του συστήματος αξιών των κοινωνιών μας, η οποία στο υποκειμενικό επίπεδο αποτελεί και ατομική κρίση.
Ιδιαίτερα σημαντικός για την ψυχική υγεία των ανθρώπων είναι ο ρόλος της οικογένειας, η οποία, ως γνωστόν, βρίσκεται και στη χώρα μας σε κρίση. Αυτό καταδεικνύουν, τουλάχιστον, η ανησυχητική αύξηση των διαζυγίων, οι συγκρούσεις μεταξύ των γονιών καθώς και μεταξύ των γονιών και των παιδιών. Η πίεση που δέχονται τα ζευγάρια, προκειμένου να ανταποκριθούν στις εκπαιδευτικές ανάγκες των παιδιών τους, το κόστος των οποίων αυξάνεται σχεδόν με γεωμετρική πρόοδο, προκαλεί ανησυχίες και άγχη, υπονομεύοντας έτσι την οικογενειακή γαλήνη. Συχνά, η έλλειψη στοργής από τους γονείς προς τα παιδιά ή και μεταξύ των γονέων, ή ακόμη και η υπερπροστατευτικότητα που χαρακτηρίζει συνήθως την ελληνική οικογένεια, λειτουργούν αρνητικά, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη στάσεις και συμπεριφορές των παιδιών, τα οποία, όχι σπάνια, παρουσιάζουν φαινόμενα απογοήτευσης και κατάθλιψης. […]
Ζήσης Δ. Παπαδημητρίου
Ο κ. Ζήσης Δ. Παπαδημητρίου είναι ομότιμος καθηγητής Γενικής και Πολιτικής Κοινωνιολογίας του Τμήματος Νομικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Από το διαδίκτυο
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου